Η «έκρηξη» του 1968 και ο επαναστατικός του χαρακτήρας είχε να κάνει σε μεγάλο βαθμό με τη «συνάντηση» διαφορετικών κινημάτων και αγώνων, μέσα από την οποία απέκτησαν έναν πολιτικό, ριζοσπαστικό χαρακτήρα. Ισχυρός παράγοντας αυτού του εκρηκτικού μείγματος ήταν το κίνημα των μαύρων στις ΗΠΑ.
Τ ο κίνημα αυτό μετρούσε χρόνια ιστορίας, διαφορετικών μορφών πάλης και εμπειριών για τους μαύρους και τους λευκούς αντιρατσιστές αγωνιστές μέχρι να φτάσει στη ριζοσπαστική στροφή και το ξέσπασμα του 1968.
Οι ρίζες του βρίσκονται στα γεγονότα του Μοντγκόμερι το 1955. Η Αφροαμερικανή Ρόζα Παρκς αρνήθηκε να παραχωρήσει τη θέση της στο λεωφορείο σε ένα λευκό επιβάτη και συνελήφθη από την αστυνομία. Η σύλληψή της πυροδότησε ένα καθολικό μποϊκοτάζ των λεωφορείων από τον μαύρο πληθυσμό, το οποίο παρά τις απειλές και τις επιθέσεις ρατσιστών και αστυνομίας άντεξε 13 μήνες και πέτυχε την κατάργηση του φυλετικού διαχωρισμού στις θέσεις των λεωφορείων. Αυτή η πρώτη νίκη των Αφροαμερικανών αποτέλεσε ουσιαστικά τη γέννηση του «Κινήματος για τα Πολιτικά Δικαιώματα».
Τα επόμενα χρόνια οι προσπάθειες των μαύρων, μεμονωμένα, να καταργήσουν τους διαχωρισμούς στην πράξη συνάντησαν την αντίδραση των λευκών του Νότου. Ανασυγκροτημένες συμμορίες της Κου-Κλουξ-Κλαν και Συμβούλια Λευκών Κατοίκων πραγματοποιούσαν επιθέσεις σε μαύρους και κινητοποιούσαν τον λευκό πληθυσμό υπέρ της ρατσιστικής νομοθεσίας των Νοτίων Πολιτειών.
Για πολλούς Αφροαμερικανούς γινόταν ξεκάθαρο ότι χρειαζόταν η μαζική τους δράση για να καταργήσουν τις διακρίσεις. Ξεκινώντας από μια διαμαρτυρία σε ένα εστιατόριο από 4 μαύρους φοιτητές το 1960, ένα κίνημα «καθιστικών διαμαρτυριών» σε δημόσιους χώρους εξαπλώθηκε σε ολόκληρο το Νότο. 50.000 μαύροι φοιτητές συμμετείχαν στο κίνημα μέσα σ’ ένα μήνα.
Μέσα από καταλήψεις δημόσιων χώρων, πορείες, «διαδρομές ελευθερίας» (με λεωφορεία γεμάτα μαύρους και λευκούς αντιρατσιστές), τις προσπάθειες για εγγραφή Αφροαμερικανών στους εκλογικούς καταλόγους που αντιμετωπίζονταν από την άγρια καταστολή της τοπικής αστυνομίας, το Κίνημα για τα Πολιτικά Δικαιώματα ερχόταν στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής και κέρδιζε τη συμπάθεια της κοινής γνώμης στο Βορρά.
Μάρτιν Λούθερ Κινγκ
Κορυφαία στιγμή του κινήματος ήταν η διάσημη τεράστια πορεία στην Ουάσινγκτον, τον Αύγουστο του 1963, όπου ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ εκφώνησε σε παγκόσμια τηλεοπτική μετάδοση τον περίφημο λόγο I have a dream…
Όμως παρά τον ενθουσιασμό, η πορεία στην Ουάσινγκτον θα αποδείκνυε τα όρια της πολιτικής των ηγετών του κινήματος. Μέχρι τότε, κυρίαρχη επιλογή ήταν η πολιτική της «μη βίας» την οποία κήρυττε ο Λούθερ Κινγκ, ένας μαύρος ιερέας που αναδείχθηκε στο μποϊκοτάζ του Μοντγκόμερι. Ο Κινγκ δήλωνε διαρκώς πως δεν είναι ριζοσπάστης και διατηρούσε πολύ καλές σχέσεις με τον Λευκό Οίκο και τον πρόεδρο Κένεντι. Στόχος του ήταν να πείσουν το Δημοκρατικό Κόμμα να ψηφίσει την κατάργηση των ρατσιστικών νόμων. Γι’ αυτό απέφευγαν κάθε κριτική στο Δημοκρατικό Κόμμα θεωρώντας ότι οποιαδήποτε ριζοσπαστικοποίηση του κινήματος θα τρόμαζε την ηγεσία του. Όμως ενώ οι ηγέτες του κινήματος έκαναν συμβιβασμούς για να μη διαταραχθεί η ενότητα με τους Δημοκρατικούς, ο Κένεντι τους άφηνε απροστάτευτους απέναντι στις ρατσιστικές επιθέσεις για να μη χάσει την επιρροή του στους λευκούς ψηφοφόρους του Νότου.
Ένας άλλος ηγέτης του μαύρου κινήματος, ο Μάλκολμ Χ, χαρακτήρισε την πορεία «φάρσα της Ουάσινγκτον». Ο ίδιος ήταν πρώην μέλος του Έθνους του Ισλάμ, μιας μουσουλμανικής οργάνωσης που εξέφραζε έναν αυστηρά ηθικό μαύρο εθνικισμό. Ένα ταξίδι του όμως στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή όπου αναπτύσσονταν τα αντιιμπεριαλιστικά, απελευθερωτικά κινήματα τον έκανε να αντιληφθεί ότι η πάλη για την απελευθέρωση των μαύρων ήταν δεμένη με την παγκόσμια αντιιμπεριαλιστική πάλη. Η αγανάκτηση από τη στάση των Δημοκρατικών και η συνεχιζόμενη πάλη του Απελευθερωτικού Μετώπου στο Βιετνάμ έκαναν αυτές τις ιδέες του Μάλκολμ Χ όλο και πιο δημοφιλείς στους Αφροαμερικανούς αγωνιστές.
Σταθμό στη ρήξη του κινήματος με τη λογική της «μετριοπάθειας» στο όνομα μιας συμμαχίας με τους Δημοκρατικούς αποτέλεσε το συνέδριο του Δημοκρατικού Κόμματος στην Ατλάντα. Αγωνιστές της «Φοιτητικής Μη Βίαιης Συντονιστικής Επιτροπής» (SNCC) επιχείρησαν να εκλέξουν μαύρους αντιπροσώπους από τον βαθιά συντηρητικό Μισισιπή για το συνέδριο. Ο πρόεδρος Τζόνσον αρνήθηκε να δεχτεί τους Αφροαμερικανούς συνέδρους και διέλυσε τη συγκέντρωσή τους με την αστυνομία. Κάθε αυταπάτη είχε πλέον διαλυθεί. Με τα λόγια των ηγετών της SNCC: «Η διαχωριστική ανάμεσα στην κεντρική κυβέρνηση και τις πολιτειακές κυβερνήσεις που χρησιμοποιούσαμε για να χτίσουμε το κίνημα είχε διαλυθεί. Τώρα η αντιπαράθεση ήταν ανάμεσα στο λαό και τόσο τις πολιτειακές όσο και την κεντρική κυβέρνηση». «Μετά τα γεγονότα στην Ατλάντα, ο αγώνας μας δεν ήταν πια για τα πολιτικά δικαιώματα, αλλά για την απελευθέρωσή μας».
Η μαζικότητα του κινήματος και η συμπαράσταση που συγκέντρωνε υποχρέωσαν τον πρόεδρο Τζόνσον να ψηφίσει το νόμο για τα πολιτικά δικαιώματα και να κατοχυρώσει το δικαίωμα ψήφου για τους Αφροαμερικανούς.
Μάλκολμ Χ
και «Μαύρη Δύναμη»
Όλες αυτές οι εμπειρίες έστρεφαν το κίνημα αριστερά. Το «Κίνημα για τα Πολιτικά Δικαιώματα» έδινε τη θέση του στο ανερχόμενο ορμητικό κίνημα της «Μαύρης Δύναμης» («Black Power»). Ο Μάλκολμ Χ είχε καθοριστική συμβολή σε αυτή τη ριζοσπαστικοποίηση. Στις ομιλίες του επιτιθόταν στους Δημοκρατικούς και το αμερικανικό πολιτικό σύστημα συνολικά. Κατήγγειλε την υποκρισία των φιλελεύθερων του Βορρά που έδειχναν με αγανάκτηση τον ρατσιστικό Νότο, ενώ στις πόλεις τους οι μαύροι ζούσαν εξαθλιωμένοι στα γκέτο. Στις ομιλίες του συνέδεε την αντιρατσιστική πάλη με την αντιιμπεριαλιστική: «Η εξέγερση των μαύρων δεν είναι μια φυλετική διαμάχη μεταξύ μαύρων και λευκών. Είναι κομμάτι της παγκόσμιας εξέγερσης που ζούμε σήμερα, της εξέγερσης των καταπιεσμένων ενάντια στους καταπιεστές τους». Απέναντι στις ρατσιστικές επιθέσεις και την αστυνομική βία ο Μάλκολμ Χ δεν απαντούσε με τη «μη βία», αλλά με την αυτοάμυνα και την προτροπή για απελευθέρωση των μαύρων «με οποιοδήποτε μέσο» («by any means necessary»). Το κάλεσμά του ήταν για επαναστατική δράση, για το χτίσιμο μιας νέας κοινωνίας. Ο Μάλκολμ Χ δολοφονήθηκε το Φλεβάρη του 1965. Αλλά η δολοφονία του δεν μπορούσε να ανακόψει τη ριζοσπαστικοποίηση του κινήματος των Αφροαμερικανών. Ο ίδιος ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ζώντας με τη φτώχεια των μαύρων του Βορρά -όπου κάθε απόπειρά του για κινητοποίηση συναντούσε την εχθρότητα των Δημοκρατικών- και την άνοδο του αντιπολεμικού κινήματος στράφηκε αριστερά.
Τον Απρίλη του 1967, στην Εκκλησία του Ριβερσάιντ ο Κινγκ έβγαλε ένα λόγο κατά του πολέμου στο Βιετνάμ «…βλέπουμε στην τηλεόραση μαύρους και λευκούς νέους να σκοτώνουν και να πεθαίνουν μαζί για ένα έθνος που δεν μπόρεσε να τους βάλει να καθίσουν στο σχολείο μαζί. Τους βλέπουμε σε μια βάρβαρη αλληλεγγύη να καίνε τις καλύβες ενός φτωχού χωριού, αλλά συνειδητοποιούμε ότι δε θα ζήσουν ποτέ στην ίδια γειτονιά στο Ντιτρόιτ…Δε θα μπορούσα να σιγήσω μπροστά σε μια τόσο σκληρή χειραγώγηση των φτωχών». Το κίνημα των μαύρων ταυτιζόταν με το αντιπολεμικό κίνημα. Ο διάσημος Αφροαμερικανός πυγμάχος Μοχάμεντ Άλι εξέφρασε τη «συνάντηση» των κινημάτων με την άρνησή του να υπηρετήσει. «Δεν έχω κανένα πρόβλημα με τους Βιετναμέζους. Κανένας Βιετκόνγκ δεν με αποκάλεσε ποτέ νέγρο».
Το επιθετικό σύνθημα της «Μαύρης Δύναμης» ξεσήκωνε και τους Αφροαμερικανούς εργάτες του Βορρά. Πιο χαρακτηριστική ήταν η εξέγερση του Ντιτρόιτ τον Ιούλιο του 1967. Με αφορμή την έφοδο της αστυνομίας σε ένα παράνομο μπαρ και τη σύλληψη των 82 θαμώνων, 10.000 κάτοικοι της περιοχής κατέβηκαν στους δρόμους και συγκρούστηκαν με την αστυνομία. Η εξέγερση κράτησε μια βδομάδα, στη διάρκεια της οποίας είχε δημιουργηθεί μια «απελευθερωμένη ζώνη» όπου μαύροι και λευκοί, σύμφωνα με τις περιγραφές, «ανέμελοι μπαινόβγαιναν στα μαγαζιά, έπαιρναν ό,τι ήθελαν, γελούσαν, αστειεύονταν, νέοι άνθρωποι χόρευαν ανάμεσα στις φλόγες…». Ο γερουσιαστής του Δημοκρατικού Κόμματος που πήγε να «μιλήσει» στους εξεγερμένους φυγαδεύτηκε ανάμεσα σε αποδοκιμασίες και μια «βροχή» από μπουκάλια. Χρειάστηκε η κυβέρνηση να στείλει το στρατό στο Ντιτρόιτ και να καταπνίξει την εξέγερση μετά από σκληρές μάχες που κόστισαν 7.200 συλλήψεις και 43 νεκρούς.
Η εξέγερση του Ντιτρόιτ όξυνε την αντιπαράθεση των Αφροαμερικανών με το σύστημα. Ο Λούθερ Κινγκ δήλωνε σε μια συγκέντρωση: «Πρέπει κάποτε να αναρωτηθούμε: γιατί υπάρχουν 40 εκατομμύρια φτωχοί εδώ; Και όταν κάνεις αυτή την ερώτηση, αναρωτιέσαι για το οικονομικό σύστημα, για τη διανομή του πλούτου. Και όταν αναρωτιέσαι για αυτά, αρχίζεις να αμφισβητείς την καπιταλιστική οικονομία».
Οι Μαύροι Πάνθηρες
Το 1968 είχε ξεκινήσει με τη σαρωτική αντεπίθεση των Βιετκόνγκ, την επίθεση του Τετ. Η ένοπλη πάλη των Βιετκόνγκ αλλά και των άλλων αποικιοκρατούμενων λαών ενέπνευσε τη «Μαύρη Δύναμη». Το σύνθημα του Μάλκολμ Χ «by any means necessary» έγινε «σημαία» για το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων, μια μαχητική οργάνωση που αναφερόταν στην ανατροπή του καπιταλισμού, συγκρότησε ένοπλες πολιτοφυλακές για την αυτοάμυνα των Αφροαμερικανών και έθετε τις -πολύτιμες μέχρι σήμερα για το κίνημα- διαχωριστικές ανάμεσα στους μαύρους καταπιεσμένους και τους μαύρους καταπιεστές, όπως και στους λευκούς καταπιεσμένους και καταπιεστές.
Τον Απρίλη του 1968 ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ δολοφονήθηκε στο Μέμφις, όπου είχε πάει για να υποστηρίξει μια απεργία μαύρων εργατών. Σε πάνω από 100 πόλεις των ΗΠΑ ξέσπασαν μαζικές, βίαιες εξεγέρσεις. Όλο το «καυτό» 1968, στις τεράστιες αντιπολεμικές διαδηλώσεις και στο κίνημα της νεολαίας με τις καταλήψεις πανεπιστημίων, ενεργό ρόλο έπαιξαν οι μαχητικές οργανώσεις Αφροαμερικανών, όπως οι Μαύροι Πάνθηρες και ο Σύνδεσμος Επαναστατών Μαύρων Εργατών.
Η «κληρονομιά» αυτής της περιόδου της «Μαύρης Δύναμης» είναι μεγάλη.
Με τη μαχητική διεκδίκηση το κίνημα ανέτρεψε την κυριαρχία της ρατσιστικής ιδεολογίας και επέβαλε υλικές κατακτήσεις για τους Αφροαμερικανούς. Αν σήμερα πολλές από τις κατακτήσεις τους αμφισβητούνται, παραμένει πολύτιμο μάθημα η αδιάλλακτη αντιρατσιστική και αντικαπιταλιστική τους πάλη. Όπως έγραφε μια επαναστατική αφροαμερικάνικη εφημερίδα τότε: «Ακόμη καταπιεζόμαστε από το σύστημα, και ακόμη έχουμε την ευθύνη να τσακίσουμε τον κορμό αυτού του συστήματος…».
Πάνος Πέτρου
