Το εβραϊκό νεκροταφείο στη Θεσσαλονίκη
Tο Εβραϊκό Νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης που σήμερα συνεχίζει να βρίσκεται κάτω από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και συγκεκριμένα με τα ευρήματα που σχετίζονται με 
τις απαρχές της εβραϊκής παρουσίας πριν σχεδόν 2000 χρόνια – μια περίοδο άγνωστη ακόμα και στην ίδια την τοπική εβραϊκή κοινότητα όπως αξιόπιστες πηγές με πληροφόρησαν.
Η περιοχή ανατολικά των τειχών, στο χώρο της σημερινής πανεπιστημιούπολης, υπήρξε ιστορικά ένας από τα πιο σημαντικούς χώρους ταφής όλων των θεσσαλονικέων από τους πρώτους αιώνες της ΚΕ, μέχρι το 1942/3. Ταυτόχρονα υπήρξε ο αποκλειστικός τόπος που η αρχαία εβραϊκή κοινότητα της πόλης επέλεγε να θάβει τους νεκρούς της και αποτέλεσε τον πυρήνα αυτού που αργότερα έγινε το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο σε ολόκληρο τον κόσμο. Η επέκταση των κτιρίων του Πανεπιστημίου την δεκαετία του ΄60, πέρα από τα προβλήματα που δημιούργησε ξεθάβοντας οστά σύγχρονων ταφών, επέτρεψε την ανακάλυψη παλαιότερων εβραϊκών τάφων που χρονολογούνται στο 2ο,3ο και 4ο αιώνα της ΚΕ.
Ξεκινάμε από μια σαρκοφάγο που βρέθηκε κατά την διάρκεια εργασιών για την ανέγερση του κτιρίου Διοίκησης στο χώρο του νεκροταφείου. Σήμερα βρίσκεται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο και ανήκει στον “Αυρ(ηλίου) Σαββατίου ληνός του Μάρκου” και χρονολογείται terminus post quem μετά το 212 ΚΕ, στα μέσα του 2ου αιώνα ΚΕ.
Το όνομα αυτό, με εμφανή προέλευση από την εβραϊκή ημέρα αργίας του Σαμπάτ/Σαββάτου, αποτέλεσε την περίοδο των ελληνιστικών χρόνων ένα τυπικό εβραϊκό όνομα. Με την πάροδο των αιώνων όμως υιοθετήθηκε και από τις μεγάλες ιουδαίζουσες ομάδες εθνικών που προσελκύονταν από την Ιουδαϊκή θρησκεία, χωρίς αναγκαστικά να γίνονται πλήρως εβραίοι. Αυτές οι ομάδες γνωστές και ως “σαββατιστές” ή “σεβόμενων τον Θεόν” υιοθέτησαν το παραπάνω όνομα σε διάφορες παραλλαγές όπως Σαββαθαί, Σαμβαθίων, Σαμβαταίος ή Σαββαθίς, Σαμβώ κα
Στην συγκεκριμένη περίπτωση δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι οτι ανήκει σε μέλος της εβραϊκής κοινότητας της πόλης ή σε αυτές τις ιουδαίζουσες ομάδες – το γεγονός όμως οτι βρέθηκε στη συγκεκριμένη περιοχή του νεκροταφείου που βρίσκονται και οι υπόλοιποι εβραϊκοί τάφοι και το εβραϊκής-έμπνευσης όνομα του μας οδηγούν στην βάσιμη υπόθεση οτι ο Σαββάτιος είναι ο πρώτος Εβραίος Σαλονικιός ο οποίος μας έχει αφήσει απτές μαρτυρίες της ύπαρξης του.
Μια άλλη σαρκοφάγος η οποία περιέχει πληροφορίες και για την ύπαρξη συναγωγής/συναγωγών στην Θεσσαλονίκη βρέθηκε και αυτή στο ίδιο οικόπεδο. Διαβάζουμε:
Μ(άρκος) Α(υρήλιος) Ιακώβ ο και Ευτύχιος
ζων την συμβίω αυτού Αννα
τη και Ασυνκριτίω και ευατώ μνή
ας χάριν. ει δε τις έτερον καταθή
δώση ταις συναγωγαίς λα[μπ]ράς
μ(υριάδας) ζ’ (επτά) ε’ (πεντάκιςχίλια)
Αυτός ο τύπος σαρκοφάγου υπήρξε κοινός στην Θεσσαλονίκη από το 120 ΚΕ μέχρι το 260 ΚΕ και η μορφή της επιγραφής μας επιτρέπει να την χρονολογήσουμε στα τέλη του 2ου ή αρχές του 3ου αιώνα ΚΕ, αν και το “λαμπράς” ίσως οδηγεί σε μια χρονολόγηση στο δεύτερο μισό του 3ου αιώνα. Αποτελεί χαρακτηριστικό οτι οι Εβραίοι της εποχής υιοθετούσαν και ένα δεύτερο όνομα, είτε ελληνικό, είτε ρωμαϊκό – ενώ το “Μάρκος Αυρήλιος” αναφέρεται στον αυτοκράτορα που κυβερνούσε όταν αποκτήθηκε η ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη.
Οι μορφές της ταφής γενικώς διέφεραν: βρέθηκε κάλυμμα
λακκοειδούς τάφου με παράσταση
μενορά/επτάφωτης λυχνίας,
κιβωτιόσχημος τάφος του 4ου με 6ου αιώνα επίσης με
παράσταση από μενορά και
καμαρωτός τάφος του 4ου αιώνα επίσης με
μενορά που,
όπως ήδη είδαμε στο παρελθόν, αποτελεί στοιχείο της κλασσικής εβραϊκής εικονογραφίας.
(ένα παράδειγμα στην φωτογραφία αριστερά – προσέξτε τον χαρακτηρισμό του νεκροταφείου ως “παλαιοχριστιανικού”)Μια ξεχωριστή κατηγορία εβραϊκών τάφων είναι μεγάλοι τάφοι οι οποίοι ανήκαν σε ιδιαίτερα εύπορους Εβραίους πολίτες οι οποίοι αν και δεν διαφέρουν από τάφους εθνικών, έχουν πλούσια εβραϊκή εικονογραφία. Συγκεκριμένα μας ενδιαφέρουν δυο αλλά
ας αφήσω τον Πραματευτή να τα διηγηθεί καλύτερα από εμέναμε ορισμένες μικρές διορθώσεις :
<<Οι δύο από τους ανασκαμμένους εβραϊκούς τάφους βρίσκονται ανάμεσα στο κτήριο της Νομικής σχολής και το κτήριο Διοίκησης και ήρθαν στο φως κατά τη θεμελίωση του πρώτου τη δεκαετία του 1960. Πρόκειται γιαcubicula, δηλαδή, τάφους μνημειακής μορφής με αρκοσόλια, τόξα τα οποία στεγάζουν χώρους ταφής. Είναι ημιυπόγειες αίθουσες, χτισμένες με αργούς λίθους, ενώ η οροφή τους είναι πλινθόκτιστη. Στις τρεις πλευρές τους έχουν αρκοσόλια και στην τέταρτη δρόμο που οδηγεί στο νεκρικό θάλαμο. Στο εσωτερικό τους ήταν τοποθετημένες σαρκοφάγοι μαρμάρινες ή κτιστές χωρίς κάλυψη, όταν τα φέρετρα ήταν κατασκευασμένα από μόλυβδο.
