Τι γίνεται αν δεν είμαστε εμείς οι ίδιοι άρρωστοι, αλλά ένα σύστημα που βρίσκεται σε αντίθεση με το ποιοι είμαστε ως κοινωνικά όντα;» ρωτάει ο συγγραφέας και ανεξάρτητος εκδότης βιβλίων για την ψυχική υγεία και τη θεραπεία, Rod Tweedy.

Η ψυχική ασθένεια αναγνωρίζεται πλέον ως μία από τις μεγαλύτερες αιτίες ατομικής δυστυχίας στις σύγχρονες κοινωνίες και πόλεις της Δύσης, συγκρίσιμη με τη φτώχεια και την ανεργία. Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο ένας στους τέσσερις ενήλικες έχει διαγνωσθεί με ψυχική ασθένεια και τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι λαμβάνουν αντικαταθλιπτικά κάθε χρόνο. «Ποιό μεγαλύτερο κατηγορητήριο ενός συστήματος θα μπορούσε να υπάρξει από μια επιδημία ψυχικών ασθενειών;», σημειώνει ο ερευνητής, συγγραφέας και αρθρογράφος George Monbiot, σχολιάζοντας τα στοιχεία.

Η συγκλονιστική έκταση αυτής της «επιδημίας» γίνεται όλο και πιο ανησυχητική ενώ ταυτόχρονα γνωρίζουμε ότι μεγάλο μέρος της μπορεί να προληφθεί. Αυτό οφείλεται στην καθοριστική συσχέτιση μεταξύ κοινωνικών – περιβαλλοντικών συνθηκών και των ψυχικών διαταραχών. Ο Richard Bentall, καθηγητής κλινικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ, και ο Peter Kinderman, πρόεδρος της Βρετανικής Ψυχολογικής Εταιρείας, έχουν γράψει επιτακτικά για αυτήν τη σχέση τα τελευταία χρόνια, δίνοντας μεγάλη προσοχή στους «κοινωνικούς καθοριστικούς παράγοντες της ψυχολογικής μας ευημερίας». «Τα στοιχεία είναι συντριπτικά», σημειώνει ο Kinderman και τονίζει: «δεν είναι μόνο ότι υπάρχουν κοινωνικοί καθοριστικοί παράγοντες, αλλά ότι είναι συντριπτικά σημαντικοί».

Μια άρρωστη κοινωνία

Οι εμπειρίες της κοινωνικής απομόνωσης και αποξένωσης, της ανισότητας, της ιδεολογίας του υλισμού και του ίδιου του νεοφιλελευθερισμού, θεωρούνται σήμερα σημαντικές γενεσιουργές αιτίες για τις ψυχικές διαταραχές κι αυτό αντικατοπτρίζεται στους τίτλους πολλών πρόσφατων άρθρων και ομιλιών επί του θέματος από πολλούς ψυχοθεραπευτές και περιλαμβάνουν συζητήσεις για το αν ο «νεοφιλελευθερισμός είναι επικίνδυνος για την ψυχική υγεία» και αν «είναι ο νεοφιλελευθερισμός που μας κάνει να αρρωστήσουμε»;

Η κλινική ψυχολόγος και ψυχοθεραπεύτρια Jay Watts παρατηρεί στον Guardian ότι «οι ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες είναι τόσο σημαντικοί και, για πολλούς, η κύρια αιτία του πόνου. Η φτώχεια, η σχετική ανισότητα, η ύπαρξη του ρατσισμού, του σεξισμού, του κοινωνικού εκτοπισμού και μιας ανταγωνιστικής κουλτούρας αυξάνουν την πιθανότητα ψυχικής οδύνης. Οι κυβερνήσεις και οι φαρμακευτικές εταιρείες δεν ενδιαφέρονται για αυτά τα αποτελέσματα, ρίχνοντας τη χρηματοδότηση σε μελέτες που εξετάζουν τη γενετική και τους φυσικούς βιοδείκτες, σε αντίθεση με τις κοινωνικές αιτίες. Ομοίως, υπάρχει ελάχιστη πολιτική βούληση ώστε να συνδυαστεί η αυξανόμενη ψυχική δυσφορία με τις κοινωνικές ανισότητες, αν και ο συσχετισμός είναι ισχυρός και πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι αυτός θα ήταν ο καλύτερος τρόπος για την αντιμετώπιση της τρέχουσας επιδημίας ψυχικών ασθενειών».

Υπάρχουν σαφώς πολύ ισχυρά και εδραιωμένα συμφέροντα, που συνειδητά ή ασυνείδητα ενεργούν για να αποκρύψουν ή να αρνηθούν αυτήν τη σχέση, γεγονός που κάνει πιο έντονη την προθυμία στους ψυχαναλυτές και θεραπευτές να αγκαλιάσουν αυτό το ευρύτερο, συναρπαστικό και μετακινούμενο πλαίσιο. Οι ειδικοί συχνά μιλάνε για την κοινωνία, το κοινωνικό πλαίσιο,  την κυρίαρχη ιδεολογία, τους περιβαλλοντικούς καθοριστικούς παράγοντες σε σχέση με τις ψυχικές διαταραχές και τις ασθένειες, αλλά μπορούμε να καταλάβουμε για ποια πτυχή της κοινωνίας μιλούν κυρίως. Και σε αυτό το πλαίσιο είναι μάλλον καιρός να αναφερθούμε στη λέξη ταμπού – τον καπιταλισμό.

Πολλές από τις σύγχρονες μορφές ψυχικής ασθένειας και ατομικής δυσφορίας που αντιμετωπίζουμε και ασχολούμαστε αποδεικνύεται ότι συσχετίζονται και ενισχύονται από τις διεργασίες και τα υποπροϊόντα του καπιταλισμού. Στην πραγματικότητα, μπορούμε να πούμε ότι ο καπιταλισμός είναι από πολλές απόψεις ένα σύστημα που παράγει ψυχική ασθένεια – και αν είμαστε σοβαροί και θέλουμε να αντιμετωπίσουμε όχι μόνο τις επιπτώσεις της ψυχικής δυσφορίας και της ασθένειας, αλλά και τις αιτίες, πρέπει να εξετάσουμε πιο προσεκτικά αυτό το σύστημα που λέγεται καπιταλισμός. Ακριβέστερα και πιο αναλυτικά πρέπει να δούμε τη φύση της πολιτικής και οικονομικής μήτρας από την οποία προκύπτουν και πώς η ψυχολογία συνενώνεται βασικά με κάθε πτυχή της μήτρας αυτής.

Πανταχού παρούσα νεύρωση

Ίσως ένα από τα πιο προφανή παραδείγματα αυτής της στενής σχέσης μεταξύ καπιταλισμού και ψυχικής δυσφορίας είναι η επικράτηση της νεύρωσης. Όπως ο Joel Kovel, ψυχίατρος και καθηγητής πολιτικών επιστημών, σημειώνει: «Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της νεύρωσης μέσα στον καπιταλισμό είναι ότι είναι πανταχού παρούσα». Στο κλασικό του δοκίμιο «Θεραπεία στον ύστερο καπιταλισμό», ο Kovel αναφέρεται στο «κολοσσιαίο βάρος της νευρωτικής δυστυχίας στον πληθυσμό, ένα βάρος που συνεχώς και προφανώς προδίδει την καπιταλιστική ιδεολογία, η οποία υποστηρίζει ότι ο πολιτισμός των αγαθών προάγει την ανθρώπινη ευτυχία»:

«Εάν, δεδομένου όλου του εξορθολογισμού, της άνεσης, της διασκέδασης και της επιλογής, οι άνθρωποι εξακολουθούν να είναι άθλια, αδυνατούν να αγαπήσουν, να πιστέψουν ή να αισθανθούν κάποια ακεραιότητα στη ζωή τους, θα μπορούσαν επίσης να αρχίσουν να συνάγουν το συμπέρασμα ότι κάτι ήταν σοβαρό λάθος στην κοινωνική τους τάξη».

Υπήρξε επίσης μια συναρπαστική έρευνα που έγινε πρόσφατα από τον Eli Zaretsky (Political Freud) και τον Bruce Cohen (συγγραφέα της Ψυχιατρικής Ηγεμονίας), που έχουν γράψει και οι δύο για τις σχέσεις μεταξύ της οικογένειας, της σεξουαλικότητας και του καπιταλισμού στη δημιουργία νευρώσεων.

Φυσικά ο Μαρξ ήταν ο σπουδαίος αναλυτής της αλλοτρίωσης, δείχνοντας πώς η καπιταλιστική οικονομία παράγει αλλοτρίωση ως μέρος της ίδιας της δομής της – επισημαίνοντας για παράδειγμα πως η αλλοτρίωση «παγιδεύεται» ενσωματωμένη σε προϊόντα, εμπορεύματα. Όπως επισημαίνει ο Pavon Cuellar, «ο Μαρξ ήταν ο πρώτος που συνειδητοποίησε ότι αυτή η αλλοτρίωση παίρνει ουσιαστικά περιεχόμενο και ενσαρκώνεται στα πράγματα – στα «προϊόντα». Αυτά τα αγαθά «φετίχ», όπως προσθέτει, φαίνεται να υπόσχονται να επιστρέψουν, όταν καταναλώνονται, το υποκειμενικό-κοινωνικό κομμάτι που χάνεται από τους αποξενωμένους, ενώ παράγουν: «οι αλλοτριωμένοι έχουν χάσει αυτό που φαντάζονται [ή ελπίζουν] φετίχ».

Αυτή η κατανόηση της αλλοτρίωσης είναι πραγματικά το βασικό ζήτημα για τον Μαρξ. Οι άνθρωποι πιθανώς τον γνωρίζουν σήμερα για τη θεωρία του περί Κεφαλαίου – πώς τα ζητήματα εκμετάλλευσης, κέρδους και ελέγχου συνεχώς χαρακτηρίζουν και επανεμφανίζονται στον καπιταλισμό – αλλά το βασικό μέλημα του Μαρξ και αυτό που παραμελείται ή παρερμηνεύεται συνεχώς είναι η άποψή του για την ανθρώπινη δημιουργικότητα και τη σημασία της – την «κολοσσιαία παραγωγική δύναμη» του ανθρώπου, όπως την ονομάζει -και αλλοτριώνει ο καπιταλισμός. Ο Μαρξ αναφέρει αυτήν την εξαιρετική παγκόσμια μετασχηματιστική ενέργεια ως «ενεργό είδος ζωής», αλλά αυτές οι τεράστιες δημιουργικές ενέργειες και μετασχηματιστικές ικανότητες μετατρέπονται στον καπιταλισμό σε κάτι αλλόκοτο, υποδουλωμένο, φετιχοποιημένο.

Μετασχηματισμός της επιθυμίας

Για τον Μαρξ, είναι η αλλοτρίωση και η βαθιά «εξάρθρωση» του ανθρώπινου πνεύματος που χαρακτηρίζει τον βιομηχανικό καπιταλισμό. Παρομοιάζοντας την κατάσταση αυτή με μια μητέρα που αφού γεννάει, της αφαιρείται αμέσως το μωρό, το οποίο μετατρέπεται σε κάτι ξένο, αλλότριο, κάτι που μοιάζει με κούκλα – με ένα εμπόρευμα.

Πράγματι, ο καταναλωτισμός και ο υλισμός είναι ευρέως αναγνωρισμένοι σήμερα ως βασικοί μοχλοί μιας σειράς προβλημάτων ψυχικής υγείας, από τον εθισμό έως την κατάθλιψη. Όπως σημειώνει ο George Monbiot, «Η αγορά περισσότερων υλικών αγαθών συνδέεται με την κατάθλιψη, το άγχος και τις δυσλειτουργικές σχέσεις. Είναι κοινωνικά καταστροφικό και αυτοκαταστροφικό». Η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια Sue Gerhardt έχει γράψει πολύ εύστοχα για αυτή την σχέση, υποδηλώνοντας ότι στις σύγχρονες κοινωνίες συχνά «συγχέουμε την υλική ευημερία με την ψυχολογική ευημερία». Στο βιβλίο της «Η Εγωιστική Κοινωνία» δείχνει πόσο επιτυχώς και αμείλικτα ο καταναλωτικός καπιταλισμός ανασχηματίζει το μυαλό μας και επαναπροσδιορίζει το νευρικό μας σύστημα με τη δική του εικόνα. Γιατί «θα χάναμε μεγάλο μέρος του τι είναι ο καπιταλισμός», σημειώνει, «εάν παραβλέψουμε τον ρόλο του στην εμπορία της επιθυμίας».

Μια άλλη βασική πτυχή του καπιταλισμού και των επιπτώσεών του στην ψυχική ασθένεια είναι φυσικά η ανισότητα. Όπως αναφέρθηκε στην έκθεση του Royal College of Psychiatrists: «Η ανισότητα είναι ένας βασικός καθοριστικός παράγοντας της ψυχικής ασθένειας: όσο μεγαλύτερο είναι το επίπεδο της ανισότητας, τόσο χειρότερα είναι τα αποτελέσματα της ψυχικής υγείας. Τα παιδιά από τα φτωχότερα νοικοκυριά έχουν τριπλάσιο κίνδυνο ψυχικής κακής υγείας από τα παιδιά από τα πλουσιότερα νοικοκυριά. Η ψυχική ασθένεια συνδέεται σταθερά με τη στέρηση, το χαμηλό εισόδημα, την ανεργία, την κακή εκπαίδευση, τη χειρότερη σωματική υγεία».

Ορισμένοι ειδικοί πρότειναν μάλιστα ότι ο ίδιος ο καπιταλισμός, ως τρόπος σκέψης ή αντίληψης για τον κόσμο, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μάλλον «ψυχοπαθητικό» ή παθολογικό σύστημα. Υπάρχουν σίγουρα κάποιες εντυπωσιακές αντιστοιχίες μεταξύ σύγχρονων χρηματοπιστωτικών και εταιρικών συστημάτων και ατόμων που έχουν διαγνωστεί με κλινική ψυχοπάθεια, όπως διαπίστωσαν ορισμένοι αναλυτές.

Ο Robert Hare, για παράδειγμα, μια από τις κορυφαίες μορφές στην ψυχιατρική στον κόσμο και συντάκτης της ευρέως αποδεκτής «λίστας ελέγχου Hare» που χρησιμοποιείται για να δοκιμάσει την ψυχοπάθεια, παρατήρησε στον δημοσιογράφο Jon Ronson: «Δεν έπρεπε να έκανα την έρευνά μου μόνο στις φυλακές. Θα έπρεπε να είχα περάσει αρκετό καιρό στο Χρηματιστήριο». «Αλλά σίγουρα οι ψυχοπαθείς των χρηματιστηριακών αγορών δεν μπορούν να είναι τόσο κακοί όσο οι ψυχοπαθείς των κατά συρροή δολοφόνων;» ρωτάει ο δημοσιογράφος. «Οι κατά συρροή δολοφόνοι καταστρέφουν τις οικογένειες. Οι εταιρικοί και πολιτικοί ψυχοπαθητικοί καταστρέφουν τις οικονομίες. Καταστρέφουν τις κοινωνίες» απάντησε.

Παθολογικοί φορείς

Αυτά τα χαρακτηριστικά, όπως ο Joel Bakan γράφει στο βιβλίο του «The Corporation», είναι κρυπτογραφημένα στην ίδια τη δομή των σύγχρονων εταιρειών – είναι μέρος του βασικού DNA τους και modus operandi. «Η νόμιμα καθορισμένη εντολή της εταιρίας είναι να επιδιώκει, αμείλικτα και χωρίς εξαίρεση, το δικό της συμφέρον, ανεξάρτητα από τις συχνά βλαβερές συνέπειες που θα μπορούσε να προκαλέσει σε άλλους». Ως εκ τούτου, με τον δικό της νομικό ορισμό, η εταιρία είναι ένας παθολογικός θεσμός και ο Bakan παραθέτει τα διαγνωστικά χαρακτηριστικά της προεπιλεγμένης παθολογίας τους (έλλειψη συμπάθειας, επιδίωξη ιδιοτέλειας, μεγαλοπρέπεια, ρηχή επιρροή, επιθετικότητα, κοινωνική αδιαφορία) για να δείξει ποιος είναι ο αξιόπιστος διαταραγμένος ασθενής.

Γιατί όλες αυτές οι σύγχρονες κοινωνικές και οικονομικές πρακτικές και διαδικασίες δημιουργούν τόσες πολλές ασθένειες, τόσες πολλές διαταραχές; Για να απαντήσουμε σε αυτό, πρέπει να κοιτάξουμε πίσω στο ευρύτερο σχέδιο του Διαφωτισμού και στα ψυχολογικά μοντέλα της ανθρώπινης φύσης από τα οποία προέκυψε. Ο σύγχρονος καπιταλισμός εξελίχθηκε μέσα από ένα στενό, «ορθολογικό» συμφέρον – την έννοια του homo economicus. Όπως τονίζει ο Iain McGilchrist, «Ο καπιταλισμός και ο καταναλωτισμός, και οι ανθρώπινες σχέσεις που παράγουν, βασίζονται στη χρησιμότητα, στην απληστία και τον ανταγωνισμό, και ήρθαν να αντικαταστήσουν αυτές που βασίζονται σε αισθητή σύνδεση και πολιτισμική συνέχεια».

Τώρα γνωρίζουμε πόσο λανθασμένο και καταστροφικό είναι αυτό το μοντέλο του εαυτού. Η πρόσφατη νευροεπιστημονική έρευνα για τον «κοινωνικό εγκέφαλο», μαζί με τις συναρπαστικές εξελίξεις στη θεωρία της σύγχρονης προσκόλλησης, την αναπτυξιακή ψυχολογία και τη διαπροσωπική νευροβιολογία, αναθεωρούν σημαντικά και αναβαθμίζουν αυτήν την μάλλον γραφική παλιομοδίτικη άποψη του απομονωμένου «ορθολογικού» ατόμου, αποκαλύπτοντας μια πολύ πιο πλούσια και πιο εξελιγμένη κατανόηση της ανθρώπινης ανάπτυξης και ταυτότητας, μέσω της αυξημένης γνώσης της ενδοεπιλογής του «δεξιού ημισφαιρίου», των ασυνείδητων διαδικασιών, της συμπεριφοράς των ομάδων, του ρόλου της ενσυναίσθησης στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και της σημασίας του πλαισίου και της κοινωνικοποίησης.

Όπως παρατηρεί ο νευροεπιστήμονας David Eagleman, ο ίδιος ο ανθρώπινος εγκέφαλος βασίζεται σε άλλους εγκεφάλους για την ίδια του την ύπαρξη και ανάπτυξη – η έννοια του «εγώ», σημειώνει, εξαρτάται από την πραγματικότητα του «εμείς»: Είμαστε ένας απλός τεράστιος οργανισμός, ένα νευρωνικό δίκτυο ενσωματωμένο σε έναν πολύ μεγαλύτερο ιστό νευρωνικών δικτύων. Οι εγκέφαλοί μας είναι τόσο ριζικά συνδεδεμένοι ώστε να αλληλεπιδρούν, ότι δεν είναι καν σαφές, που ο καθένας από μας αρχίζει και που τελειώνει. Το ποιος είστε εσείς έχει να κάνει με το ποιοι είμαστε εμείς. Η αλήθεια είναι ότι χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλον.

«Δεν υπάρχει κανένας μοναδικός εγκέφαλος», παρατηρεί ο Louis Cozolino, «οι εγκέφαλοι υπάρχουν μόνο μέσα σε δίκτυα άλλων εγκεφάλων». Μερικοί μάλιστα έχουν ορίσει αυτή τη νέα νευρολογική και επιστημονική κατανόηση των βαθιών μοτίβων αλληλεξάρτησης, της αμοιβαίας συνεργασίας και του κοινωνικού εγκεφάλου ως «Νευρο-μαρξισμό».

Ο καπιταλισμός φαίνεται να έχει τις ρίζες του σε ένα ριζικά παραμορφωμένο, αφελές και ντεμοντέ μοντέλο του δέκατου έβδομου αιώνα για το ποιοι είμαστε. Προσπαθεί να μας κάνει να σκεφτούμε ότι είμαστε απομονωμένοι, αυτόνομοι, ανταγωνιστικοί, αποσαφηνισμένοι. Η βλάβη που αυτή η άποψη του εαυτού μας έχει κάνει είναι ανυπολόγιστη.

Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν και ενθαρρύνονται να πιστεύουν ότι αυτά τα προβλήματα και οι διαταραχές – ψύχωση, σχιζοφρένεια, άγχος, κατάθλιψη, αυτοτραυματισμός – αυτά τα συμπτώματα ενός «άρρωστου κόσμου» είναι δικά τους. «Αλλά τι γίνεται αν το πραγματικό πρόβλημα είναι ότι ζούμε σε λανθασμένη κοινωνία;» ρωτά ο Tom Syverson. Ίσως ο Adorno ήταν σωστός όταν είπε, «λάθος ζωή δεν μπορεί να ζήσει σωστά».

Η ρίζα αυτού του «ζει κακώς» φαίνεται να είναι επειδή ζούμε σε ένα κοινωνικό και οικονομικό σύστημα αντίθετο τόσο με την ψυχολογία όσο και με τη νευρολογία μας. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι ο εσωτερικός και ο εξωτερικός μας κόσμος αλληλεπιδρούν διαρκώς και βαθιά μεταξύ τους και ότι, επομένως, αντί να διαχωρίζουμε την κατανόηση των οικονομικών και κοινωνικών πρακτικών από την κατανόηση της ψυχολογίας και της ανθρώπινης ανάπτυξης, χρειαζόμαστε να τα συσχετίσουμε, να τα ευθυγραμμίσουμε. Και για να συμβεί αυτό, χρειαζόμαστε έναν νέο διάλογο μεταξύ του πολιτικού και του προσωπικού κόσμου, ένα νέο ολοκληρωμένο πρότυπο για την ψυχική υγεία και μια νέα πολιτική.

Πηγή:http://tvxs.gr

Την περασμένη Τρίτη η κυρία Βασιλική Αθυρίδου-Αβαροπούλου έκλεισε τα 106 χρόνια. Συμπτωματικά, την ίδια ημέρα έμαθε ότι το παγκόσμιο κέντρο για τη διατήρηση της μνήμης του Ολοκαυτώματος Yad Vashem σκοπεύει να τιμήσει την ίδια και τον εκλιπόντα σύζυγό της Κωνσταντίνο Αθυρίδη με τον τίτλο του Δικαίου των Εθνών, γιατί κατά την Κατοχή έκρυψαν μία οικογένεια εβραίων. Η ζωή της διατρέχει την ιστορία της Θεσσαλονίκης από την απελευθέρωση, την πυρκαγιά του 1917 και την Κατοχή μέχρι τα γλέντια των παλαιών Θεσσαλονικέων.

Συνέντευξη στη Σοφία Χριστοφορίδου || Δημοσιεύτηκε στη «Μακεδονία της Κυριακής» 3/9/2017

Η κυρία Βασιλική γεννήθηκε τον Αύγουστο του 1911, όταν η Θεσσαλονίκη ήταν ακόμη μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τον Οκτώβριο του 1912, όταν ο ελληνικός στρατός εισήλθε στην πόλη, “η μητέρα μου με πήρε αγκαλιά, μου έβαλε και μία σημαία στο χέρι και πήγαμε να υποδεχτούμε τον ελληνικό στρατό που θα περνούσε, με το βασιλιά και το διάδοχο, κι εγώ, όπως μου έλεγαν, έπαιζα με τη σημαία, χαιρετούσα, ήμουν όλο χαρά”. Ίσως γι’ αυτό στα παιδικά τους παιχνίδια υποστήριζε το βασιλιά, σε αντίθεση με την αδερφή της που “ήταν με τον Βενιζέλο”. Πάντως η οικογένεια διάβαζε καθημερινά τη βενιζελική “Μακεδονία”, μιας και υπήρχαν φιλικές σχέσεις με τον ιδρυτή της εφημερίδας Κωνσταντίνο Βελλίδη.
Η οικογένεια έμενε αρχικά στην Απελλού και αργότερα στην περιοχή του Ιπποδρομίου, ανάμεσα σε μουσουλμάνους και εβραίους. “Ο τούρκος μπακάλης μάς έδινε μπίλιες να παίζουμε. Η μαμά μου, Αντιγόνη, έκανε παρέα με τις Τουρκάλες, έμαθε και τουρκικά. Της έδιναν φρέσκα αυγά για εμάς που ήμασταν μωρά. Το 1921 πήγαμε σε ένα σπίτι στην οδό Μιαούλη, εκεί έμεναν όλο εβραίοι και κάναμε παρέα με εβραιοπούλες, αυτές ήξεραν γαλλικά, εγώ πήγαινα στο γαλλικό σχολείο και έτσι τα βρίσκαμε”.

Η φωτιά του 1917

Θυμάται ακόμα και την ημέρα της μεγάλης πυρκαγιάς του 1917. “Ήμουν έξι χρόνων τότε. Μόλις είχαμε βγει από τα λουτρά Ισλαχανέ, κοντά στου Κεμάλ το σπίτι, είδαμε καπνό και φλόγες κοντά στον Άγιο Δημήτριο. Το βράδυ που κατέβηκε η φωτιά, ο μπαμπάς μου ειδοποίησε και ήρθαν άγγλοι αξιωματικοί της Αντάντ, μας πήραν αγκαλιά και με τις νυχτικιές όπως ήμασταν μας πήγαν στα εβραίικα μνήματα, εκεί που είναι το πανεπιστήμιο τώρα, για να προστατευτούμε. Εκεί κοιμηθήκαμε δυο βραδιές”. Η φωτιά κατέστρεψε το εργοστάσιο ποτοποιίας της οικογένειας Αβαρόπουλου, δίπλα από το μέγαρο Στάιν και η μονάδα μεταφέρθηκε στα Λαδάδικα, κάτω από το ξενοδοχείο “Μινέρβα”.

Η υποδοχή των προσφύγων

Ο πατέρας της Ευστράτιος Αβαρόπουλος είχε γεννηθεί στην Αρετσού της Μικράς Ασίας και εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1905, για να ανοίξει ένα παράρτημα του εργοστασίου ποτοποιίας, που διατηρούσε η οικογένεια στην Κωνσταντινούπολη. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή, η μητέρα της κατέβαινε κάθε μέρα στο λιμάνι και βοηθούσε τις οικογένειες που έφταναν στη Θεσσαλονίκη να εγκατασταθούν στα σπίτια που άφηναν πίσω τους οι Τούρκοι που εγκατέλειπαν την πόλη, ενώ είχε μετατρέψει τον πρώτο όροφο του δικού της σπιτιού σε ξενώνα προσφύγων. “Μία μέρα, μας είπε η μαμά μου, κατέβηκε μία μητέρα με ένα κοριτσάκι στη δική μου ηλικία και μία κοπελίτσα που σπούδαζε φαρμακοποιός, η οποία πάνω στην απελπισία της βούτηξε στη θάλασσα να πνιγεί. Αμέσως έτρεξαν και έβγαλαν την κοπέλα. Τους φιλοξενήσαμε έναν μήνα μέχρι να βρουν σπίτι. Η μαμά μου γνώριζε τον Πεντζίκη και στο φαρμακείο του έβαλε την κοπελίτσα να δουλέψει, και έτσι βολεύτηκαν”.

Ο πόλεμος και η Κατοχή

“Όταν κηρύχτηκε ο πόλεμος, ο άντρας μου πήγε στο μέτωπο και γύρισε έπειτα από έξι μήνες. Μου έστελνε επιστολικά δελτάρια και κάθε φορά κοιτούσα στο χάρτη να δω πού βρισκόταν” θυμάται. H κυρία Βασιλική κατατάχτηκε στους “Φίλους του Στρατού” και γυρνούσε στις γειτονιές καταγράφοντας τις ανάγκες των οικογενειών που άφησαν πίσω τους οι φαντάροι που πολεμούσαν στην Αλβανία. Τις πρώτες ημέρες του πολέμου “ακούγαμε τα ιταλικά αεροπλάνα και τρέχαμε να κρυφτούμε σε ένα όρυγμα που είχαμε στον κήπο, τότε μέναμε στην Κηφισιά. Έπεσαν δύο βόμβες πολύ κοντά μας και τρομοκρατηθήκαμε”.
Ο σύζυγός της επέστρεψε από το μέτωπο και κρύφτηκε στα Κουφάλια, γιατί στο μεταξύ είχαν εισβάλει οι Γερμανοί στην πόλη, και ζήτησε από την οικογένειά του να του φέρει πολιτικά ρούχα, για να μην κινδυνέψει φορώντας τη στολή του στρατιώτη. “Το μαγαζί μας με τα εδώδιμα αποικιακά είχε αδειάσει, κάθε μέρα έπεφτε η αξία των χρημάτων, πήγαμε στην Αθήνα και φορτώσαμε σε καΐκι εμπορεύματα”.
Το σπίτι της στην εξοχή επιτάχθηκε από τους Γερμανούς για να χρησιμοποιηθεί ως αναρρωτήριο. Μια μέρα ήρθαν και την ειδοποίησαν ότι τη νύχτα κάποιοι έβγαλαν τις πόρτες και τα παράθυρα από το σπίτι, θύμωσε ο Γερμανός που ήταν υπεύθυνος και απειλούσε σε αντίποινα να ξεσπιτώσει όσους κατοικούσαν τριγύρω και θα σκότωνε τους δράστες. “Με παρακάλεσαν να μιλήσω στον Γερμανό. Έτρεμα από το φόβο αλλά τον παρακάλεσα, του είπα ότι είμαι η νοικοκυρά του σπιτιού και ότι ίσως ήθελαν να εκδικηθούν εμάς. Ο Θεός τον φώτισε και είπε ότι ‘τους συγχωρώ, έκαναν ζημιά και σε σας, ας μείνουν οι οικογένειες στα σπίτια τους’. Όταν βγήκα έξω με φιλούσαν”.
Για το Μαύρο Σάββατο του 1942, όταν οι Γερμανοί συγκέντρωσαν τους εβραίους της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Ελευθερίας, τους βασάνισαν και τους εξευτέλισαν, η κ. Αθυρίδου θυμάται πως “βγήκαν στα μπαλκόνια απέναντι από την πλατεία αυτοί που συμπαθούσαν τους Γερμανούς και οι γυναίκες τους, και κορόιδευαν τους εβραίους”.

Η διάσωση των εβραίων

Ήταν αρχές Φθινοπώρου του 1944, λίγο πριν την αποχώρηση των Γερμανών. Η στάση των κατακτητών είχε σκληρύνει πολύ και απειλούσαν με άμεσο τουφεκισμό όποιον έκρυβε εβραίους. Στο σπίτι των Αθυρίδηδων φτάνει ένας εβραίος φίλος της οικογένειας και παρακαλεί να κρύψουν τα δυο του παιδιά. Η μητέρα της κυρίας Βασιλικής είπε “φέρε τα, κάτι θα κάνουμε”. Τα πήγε με το τραμ μέχρι το παλιό σχολείο της κόρης της, το Καλαμαρί και παρακάλεσε τις καλόγριες να κρύψουν τα παιδιά. Εκείνες έβαλαν τον όρο τα παιδιά να γίνουν καθολικά, αλλά δεν μπορούσε μόνη της να πάρει τέτοια απόφαση. Στη συνέχεια συνεννοήθηκε με κάποιον φίλο της οικογένειας, έναν γιατρό ονόματι Τζηρίτη, που έμενε στην Ερμού, ο οποίος έκρυψε τα δύο παιδιά, ώσπου να τελειώσει ο πόλεμος.
“Ένα βράδυ κατά τις 10 ακούμε να μας χτυπούν την πόρτα. Ήταν ο Μάρκος Ασσαέλ με το γιο του, τους ήξερε ο άντρας μου από την αγορά. Του λέει ‘κύριε Κώστα, σε παρακαλώ, μας πρόδωσαν στο σπίτι που κρυβόμασταν, τέσσερις ώρες περπατούμε στα χωράφια, αν μπορείτε να μας δεχτείτε. Βγήκα στο παράθυρο κι εγώ και είπα έλα, κύριε Μάρκο, πες στις γυναίκες να έρθουν. Ήταν πέντε άτομα σε ένα δωμάτιο, είχα και τους γονείς μου και τα παιδιά στο σπίτι. Ο γιος μου ο Γρηγόρης ήταν 10 χρόνων και φοβόμασταν ότι θα του ξέφευγε το μυστικό. Είπε ο άνδρας μου να μην πάει σχολείο, έβαλε τα κλάματα το παιδί και τελικά του είπαμε ότι είναι φίλοι μας, αλλά του κρύψαμε ότι ήταν εβραίοι. Αυτές τις 15 μέρες που έμειναν σε εμάς είχαμε μια αγωνία… Μία μέρα έρχεται χαρούμενος ο άνδρας μου με μία σαμπάνια, λέει ‘έλα, κύριε Μάρκο, να το γιορτάσουμε, ετοιμάσου για το σπίτι του. Μόλις το άκουσε έφυγε κατευθείαν, με τις παντόφλες στα πόδια, πήγε στο σπίτι του, αλλά το σπίτι το είχαν ‘επιτάξει’ κάποιοι και δεν έβγαιναν” θυμάται η κυρία Βασιλική.
Για αυτή τους την πράξη το Yad Vashem τίμησε τη Βασιλική Αθυρίδου και τον εκλιπόντα σύζυγό της Κωνσταντίνο με τον τίτλο “Δίκαιοι των Εθνών”. Η τελετή προγραμματίζεται να γίνει εντός του 2017.

• Δείτε τη συνέντευξη της κ. Αθυρίδου στο Holocaust Memorial Museum https://collections.ushmm.org/search/catalog/irn538220
• Διαβάστε την ιστορία διάσωσης της οικογένειας Ασσαέλ στη “ΜτΚ” 30/7/2017 και στο https://makthes.gr/οι-5-θεσσαλονικείς-εβραίοι-που-ξεγέλασ/

Η ζωή στην παλιά Θεσσαλονίκη

“Η Θεσσαλονίκη ήταν πολύ όμορφη. Θυμάμαι τους μιναρέδες στην πόλη όπου ανέβαιναν οι Τούρκοι κι έλεγαν προσευχές. Είχε και πολλές συναγωγές” λέει. Η κυρία Βασιλική έχει πολλές εικόνες από την πόλη.

“Πιο κάτω από τον Λευκό Πύργο είχε σκαλοπάτια, νοίκιαζε βαρκούλες ο μπαμπάς μας να μας γυρίζει παντού. Πηγαίναμε στα καφενεδάκια του Καραμπουρνού για καφέ, λουκούμια και βανίλιες”.
“Για μπάνιο υπήρχε το Μπεχτσινάρ, όπου υπήρχε και ένας ωραιότατος κήπος, είχε χώρο για ιππασία για τις κυρίες από τα προξενεία, και τι δεν είχε! Για να κάνουμε μπάνιο υπήρχαν από εδώ παραγκούλες για τις γυναίκες, πιο μακριά για τους άντρες και στη μέση μία βάρκα με έναν ναύτη να σφυρίζει αν κάποιος πήγαινε προς την ‘απαγορευμένη’ πλευρά. Δεν ήταν μιξ το μπάνιο, αλλά καμιά φορά οι τολμηροί πήγαιναν στην πλευρά των κοριτσιών”.
“Στην Αριστοτέλους, εκεί που ήταν η σχολή Αλιάνζ και σήμερα το ξενοδοχείο ‘Ηλέκτρα’, το 1932 είχε 4-5 κινηματογράφους είχε και χώρο για πατινάζ, ήταν πολύ ωραία. Στη Φλέμιγκ υπήρχε ένας πολύ μεγάλος χώρος για θερινό θέατρο και βλέπαμε την Γκόλφω, τη Μέλπω και δεν ξέρω τι άλλο. Εκεί είδα και τη Μαρίκα Νεζερ”. Πηγαίναμε και στο θέατρο του Λευκού Πύργου. Μια φορά, πριν από τη δικτατορία, ήμουν με τον άνδρα μου στη Ροτόντα, τότε δεν είχε γίνει εκκλησία και βλέπαμε θέατρο. Πετιέται ένας κύριος και λέει ‘ντροπή σας στο άγιο αυτό μέρος κάνετε θέατρο; Να διαλυθείτε. Η παράσταση συνεχίστηκε βέβαια, αλλά ντροπιαστήκαμε”.
“Εγώ είμαι πολύ του χορού και του τραγουδιού, έπαιζα και πιάνο. Ευτυχώς αγαπούσε αυτή τη ζωή και ο άντρας μου, αγαπούσε τα ταξίδια, τους χορούς, τις συντροφιές. Πηγαίναμε σε μεγάλους χορούς, στο “Μεντιτερανέ”, στη Λέσχη Συντακτών, στο “Σπλέντιτ πάλας” στην Εθνικής Αμύνης. Ήμασταν όλοι μαζί, τι θα πει χριστιανός και εβραίος; Κάθε Πέμπτη είχε jour fixe στο Λουξεμβούργο, η Τζίλντα έπαιζε το βιολί. Εκεί κι αν δεν χόρεψα βαλς!”
Μία εφημερίδα της εποχής έκανε μία διαφήμιση για την ποτοποιία Αβαρόπουλου, του πάτερα της κυρίας Βασιλικής. Η οδός Καλαποθάκη, όπου βρίσκεται το Μέγαρο Στάιν και τότε βρισκόταν το εργοστάσιό της οικογένειας Άβαροπουλου, τότε λεγόταν Βουλγαροκτόνου. Έλεγε λοιπόν η ρεκλάμα “Στην οδό Βουλγαροκτόνου και στου Στάιν τη σειρά, στους Αφούς Αβαροπούλου, πήγατε καμιά φορά; Κι αν δεν πήγατε, να πάτε, γιατί τρέχουν οι πελάται, σαν τη μέλισσα στο μέλι. Κι αν απ’ τα κρασιά τους πιείτε, έναν αιώνα θε να ζείτε”. Τελικά η κόρη του ποτοποιού απέδειξε ότι η διαφήμιση δεν ήταν καθόλου υπερβολική.

Πηγή:https://sofistories.com