Λάζαρος Τεντόμας
Εκπαιδευτικός, Διδάσκων στο ΠΜΣ Ειδική Αγωγή (ΤΕΑΠΗ, ΕΚΠΑ).
Σε ένα κείμενο αυτού του βεληνεκούς στόχος δεν είναι να γραφτούν με λεπτομέρεια οι συνδέσεις της επιδημίας με την εξουσία. Κάτι τέτοιο θα αποτελούσε τουλάχιστον υπερβολικά φιλόδοξο εγχείρημα αν όχι επιπόλαιο. Δεν είναι όμως απαγορευτικό να σημειώσουμε κάποιες σκέψεις που έχουν επηρεάσει την πορεία της μελέτης των κοινωνιών πριν την εμφάνιση της πανδημίας.
Για παράδειγμα, ο Michel Foucault ανέφερε ότι οι ετεροτοπίες της κρίσης είναι ιεροί, προνομιούχοι ή απαγορευμένοι τόποι για άτομα που βρίσκονται, αναφορικά με την κοινωνία και το περιβάλλον στο οποίο ζουν, σε κατάσταση κρίσης με αυτό. Οι ετεροτοπικοι χώροι, υποστήριξε, λειτουργούν ως συστήματα κλεισίματος και ανοίγματος και δεν είναι τόσο ελεύθερα προσπελάσιμοι, απαιτούν για την είσοδο σ’ αυτούς τον εξαναγκασμό, μια ειδική άδεια ή μια ιεροτελεστία. Οι ετεροτοπίες επιτελούν ένα ρόλο σε συνάρτηση με άλλους χώρους με τους οποίους συνυπάρχουν. Είναι χώροι της ψευδαίσθησης ή της ετεροτοπίας της αντιστάθμισης.
Σ’ άλλους πιο εξειδικευμένους κλάδους όπως σ’ αυτόν των Σπουδών Αναπηρίας έχει αναλυθεί η «αυταπάτη της ανεξαρτησίας». Για την Erica Lilleleht, οι μεταρρυθμίσεις της αποκατάστασης δεν στοχεύουν στη θεραπεία ή να διορθώσουν οποιαδήποτε μορφή απόκλισης, αλλά να την απομονώσουν και να την ρυθμίσουν. Ενώ είναι αλήθεια ότι η απόκλιση από τον κανόνα προκαλεί περιορισμό και διόρθωση, η εξομάλυνση είναι μια διαδικασία που έχει ως στόχο την επιδίωξη μιας συνεχώς επεκτεινόμενης νομιμοποίησης – την ικανότητα να παράγει νέους κανόνες υγείας. Οι κρίσεις της εξουσίας, τα διαγνωστικά της φάσματα, οι ταξινομήσεις και οι παρεμβάσεις καθίστανται όλο και πιο ρυθμιστικές. Κατά συνέπεια, το σύγχρονο τοπίο που πρέπει να αντιμετωπίσουν οι πολίτες είναι εκείνο της κοινωνίας του ελέγχου.
Ο Gilles Deleuze περιγράφει την κοινωνία του ελέγχου ως την κοινωνία όπου «κανείς δεν τελειώνει ποτέ με τίποτα». Σε κοινωνίες ελέγχου, όχι μόνο υποκινούμαστε να ανακαλύψουμε την «αλήθεια» της ταυτότητάς μας αλλά ενθαρρυνόμαστε επίσης να επιδιώξουμε ένα πρόγραμμα αποκατάστασης που θα εξασφαλίσει ένα νέο θεμέλιο για τις ήδη εκτοπισμένες, «άθλιες» ταυτότητές μας. Με άλλα λόγια, η παραγωγική στιγμή στην κοινωνία του ελέγχου δεν είναι μόνο η σύσταση του ατόμου ως αντικείμενο πειθαρχικής εξέτασης, αλλά η εντολή στα άτομα να πειραματιστούν και να αντιληφθούν την επιδίωξη των διαρκώς εξελισσόμενων μορφών κανονικότητας και υγείας. Καθώς η εξουσία ασκείται μέσω της σχέσης του ατόμου με τον εαυτό του, τότε η προσπάθεια δημιουργίας πρακτικών ελευθερίας πρέπει απαραιτήτως να αρχίσει από εκεί (βλ. το αφήγημα της «προσωπικής ευθύνης».
Με βάση τα παραπάνω το πολιτικό, ηθικό, κοινωνικό, φιλοσοφικό πρόβλημα των ημερών μας δεν είναι να σκεφτούμε πως να ελευθερώσουμε το άτομο από το κράτος αλλά να κατανοήσουμε την πράξη της διατύπωσης ότι τα μεμονωμένα ανθρώπινα όντα δεν υπήρξαν ποτέ και ποτέ δεν θα είναι εντελώς ανεξάρτητα. Οι άνθρωποι δεν θα υπάρξουν ποτέ έξω από τις σχέσεις εξουσίας. Ομοίως, η εξάρτηση από τις πειθαρχικές μορφές φροντίδας θα εξακολουθήσει να αποτελεί γεγονός για πολλούς ανθρώπους. Έτσι, οι σκέψεις μας θα πρέπει να επικεντρωθούν στις προσπάθειες να ανακαλυφθούν νέες μορφές υποκειμενικότητας ή μορφές αυτογνωσίας τελικά, έτσι ώστε να αμφισβητηθούν οι τρόποι που υποτασσόμαστε σε τεχνολογίες εξομάλυνσης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Foucault Michel, Ετεροτοπίες και Άλλα Κείμενα, Πλέθρον, 2012
Davis Leonard, Bending over Backwords: Disability, Dismodernism, and Other Difficult Positions. New York: New York University Press, 2002.
Lilleleht Erica. «Progress and Power: Exploring the Disciplinary Connections between Moral Treatment and Psychiatric Rehabilitation.» Philosophy, Psychiatry, & Psychology. 9(2), 2002, σ. 167-182.
Deleuze, Gilles. «Postscript on the Societies of Control.» October, 59(2), 1992,σ. 3-7).
