Ποιος ήταν ο Λεβ Νταβίντοβιτς Τρότσκι;
Είναι εξαιρετικά δύσκολο να γράψει κανείς γι’ αυτόν τον άνθρωπο. Η προσωπικότητά του είναι πολύπλοκη, πολύπλευρη, αντιφατική. Η δημιουργική του κληρονομιά είναι τεράστια. Μόνο για τα χρόνια 1924-1927, το δημοσιευμένο έργο του απλωνόταν ήδη σε δώδεκα τόμους (δεκατέσσερα βιβλία), και ήταν κάθε άλλο παρά πλήρες.
Αυτή τη στιγμή γίνονται προετοιμασίες στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας για την έκδοση μιας συλλογής των έργων του που θα καταλαμβάνει από 80 έως 100 τόμους. Η βιβλιογραφία που είναι αφιερωμένη σ’ αυτόν αποτελείται επίσης από δεκάδες βιβλία και άρθρα. Αλλά αυτή δεν είναι παρά η μια πλευρά του ζητήματος. Η άλλη είναι το γεγονός ότι υπάρχουν πολλοί ανάμεσά μας που επιμένουν να πιστεύουν ότι έχουν μάθει τα πάντα γι’ αυτόν τον άνθρωπο εδώ και πολλά χρόνια, παρόλο που δεν έχουν καθόλου υπόψη τους αυτό το άφθονο υλικό. Το λάθος, φυσικά, δεν βαραίνει τον αναγνώστη αλλά εκείνους που, ξεκινώντας από τα τέλη της δεκαετίας του1920, τον έθρεψαν με ψευτοθεωρητικά υποκατάστατα, προτιμώντας να θεμελιώσουν την κοινωνία όχι στη βάση της συναίνεσης, την οποία πετυχαίνει κανείς στην πορεία μιας ελεύθερης διαμάχης ανάμεσα σε συνεργάτες, αλλά ουσιαστικά, στη βάση των ιδεών των μπακουνικών εκδόσεων της Ένωσης Λαϊκών Αντιποίνων («Ναρόντναγια Ρασπράβα»), όπου, κατά την έκφραση των Κ. Μαρξ και Φ. Έγκελς, η σκέψη και η επιστήμη απαγορευόταν κατηγορηματικά για τη νεολαία ως «εγκόσμιες δραστηριότητες ικανές να σπείρουν αμφιβολίες απέναντι στην παν-καταστροφική ορθοδοξία».
Η περεστρόικα και η γκλάσνοστ έχουν περιορίσει δραστικά τη σφαίρα της κυριαρχίας του μαχόμενου δογματισμού. Παρ’ όλα αυτά, προκαταλήψεις που εδραιώθηκαν επί χρόνια γίνονται ακόμα αισθητές. Στο κάτω-κάτω, η κάθε μηχανική αφομοίωση λίγων προτάσεων που θεωρούνται ότι έχουν αξιωματικό χαρακτήρα, καλλιεργεί σε μάζες ανθρώπων την αυταπάτη ότι κατέχουν πλήρως μια σοβαρή επιστήμη. Και δεν είναι εύκολο να εγκαταλείψει κανείς τις αυταπάτες του, ιδιαίτερα αν αποτελούν ένα μείγμα συνδυασμού ψεμάτων, αληθειών και μισο-αληθειών. Το πιο σημαντικό, όταν ζει κανείς με αυταπάτες δεν είναι αναγκασμένος να παιδεύεται για να καταλάβει. Είναι υπεραρκετό να «γνωρίζει».
Ο Λένιν για τον Τρότσκι
Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει κάτι που δεν ταιριάζει σ’ αυτό το σχήμα, ιδιαίτερα αν θυμηθούμε τα λόγια του Λένιν: «Ο σύντροφος Τρότσκι… είναι ίσως ο πιο ικανός άνθρωπος στην σημερινή Κεντρική Επιτροπή». Πώς μπορεί να συμβαίνει αυτό;
Μπορούσε ο Λένιν να είναι τόσο κοντόφθαλμος; Μετά από τόση πολεμική εναντίον του Τρότσκι, γιατί να του δώσει τόσο λαμπρές συστάσεις στο γράμμα που έγραψε πριν τον θάνατό του; Έχοντας εστιάσει την προσοχή του στα αρνητικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Τρότσκι («έχει μεγάλη εμπιστοσύνη στον εαυτό του και παρασύρεται πολύ από την καθαρά διοικητική πλευρά των πραγμάτων»), και έχοντας αναφέρει τον μη-μπολσεβικισμό του Τρότσκι -δηλαδή, το μεγάλο χρονικό διάστημα που ο Τρότσκι ήταν έξω από το Μπολσεβίκικο Κόμμα στην προ-Οκτωβριανή περίοδο, γιατί να δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο ότι ο μη-μπολσεβικισμός του Τρότσκι «δεν μπορεί να του καταλογιστεί ως προσωπική κατηγορία»;
Γιατί ο Λένιν την παραμονή της κατάληψης της εξουσίας τον Οκτώβρη του 1917 ενέκρινε ολόθερμα την υποψηφιότητα του Τρότσκι για τη Συντακτική Συνέλευση μεταξύ άλλων κομματικών μελών που είχαν γίνει μέλη του μπολσεβίκικου κόμματος πολύ πρόσφατα – από τον Ιούλη μέχρι τον Αύγουστο – ενώ απέρριψε κατηγορηματικά τις υποψηφιότητες του Γ. Λαρίν, του Μ. Ν. Ποκρόφσκι και άλλων νεοενταγμένων μελών;
Γιατί ο Λένιν στα τέλη του Νοέμβρη 1922 θεώρησε ουσιαστικό να στείλει ένα τηλεγράφημα στον Τρότσκι όπου έλεγε ιδιαίτερα: «Διάβασα τις θέσεις σας που αφορούν την ΝΕΠ (Νέα Οικονομική Πολιτική) και τις βρήκα γενικά καλές. Ορισμένες διατυπώσεις είναι εξαιρετικά κατάλληλες, αλλά μερικά σημεία μου φαίνονται συζητήσιμα. Θα σας συμβούλευα να τις τυπώσετε πρώτα στις εφημερίδες και μετά, κάποια στιγμή να τις ανατυπώσετε σε μπροσούρα. Με την προσθήκη ορισμένων σχολίων, θα ήταν ιδιαίτερα αξιόλογες για την πληροφόρηση του κοινού στο εξωτερικό σχετικά με τη Νέα Οικονομική Πολιτική μας».
Έχοντας, προς το τέλος της ζωής του, μια έντονη αίσθηση του κινδύνου του γραφειοκρατικού εκφυλισμού της εξουσίας (ιδιαίτερα σε σχέση με την πασίγνωστη «Υπόθεση της Γεωργίας»), γιατί ο Λένιν στράφηκε για υποστήριξη στον Τρότσκι και όχι στον οποιονδήποτε, προτείνοντάς του μάλιστα τον σχηματισμό ενός μπλοκ;
«Σοσιαλισμός σε μια Μόνη Χώρα»
Το κύριο ζήτημα της διαμάχης που δεν κόπασε όλο το 1926 και το 1927 ήταν η δυνατότητα να οικοδομηθεί ο σοσιαλισμός (να επιτευχθεί η νίκη του) στην ΕΣΣΔ σε συνθήκες καπιταλιστικής περικύκλωσης. Ο Στάλιν απαντούσε θετικά, ενώ ο Τρότσκι αρνητικά.
Συνοπτικά, η άποψη του Τρότσκι για το επίμαχο ζήτημα μπορεί να εκτεθεί ως εξής. Ο σοσιαλισμός είναι εφικτός μόνο αν η χώρα όπου έχει θριαμβεύσει η επανάσταση έχει φθάσει στο ανώτερο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων (με την προϋπόθεση ότι υπάρχουν εγγυήσεις απέναντι σε εξωτερικές προσπάθειες να παλινορθωθούν οι καπιταλιστικές σχέσεις), και σε γενικές γραμμές αυτό το επίπεδο είναι ήδη γνωστό – είναι το επίπεδο το οποίο έχουν προσεγγίσει οι αναπτυγμένες ιμπεριαλιστικές χώρες (γιατί ο ιμπεριαλισμός, κατά την εκτίμηση των Μπολσεβίκων, είναι το υψηλότερο και τελικό στάδιο του καπιταλισμού, η παραμονή της σοσιαλιστικής επανάστασης!).
Όσον αφορά τη Σοβιετική Ρωσία, αυτή αντιμετωπίζει το καθήκον να ξεπεράσει, το δυνατόν συντομότερα, το χάσμα που την χωρίζει από τις πιο αναπτυγμένες χώρες. Χωρίς τη νίκη του προλεταριάτου στις κύριες χώρες της Ευρώπης, τόνιζε ο Τρότσκι, είναι αδύνατο να φτάσει στον σοσιαλισμό – γιατί, πρώτα απ’ όλα, η παγκόσμια μπουρζουαζία θα προσπαθεί διαρκώς να ανατρέψει τη σοβιετική εξουσία με ένοπλη βία. Δεύτερον, η παγκόσμια οικονομία «στα ανώτατα κλιμάκια… ελέγχει το καθένα από τα μέρη της, ακόμα κι αν αυτό το μέρος βρίσκεται υπό την προλεταριακή δικτατορία και οικοδομεί μια σοσιαλιστική οικονομία».
Τα παραπάνω, φυσικά, δεν σημαίνουν ότι ο Τρότσκι αρνιόταν την αναγκαιότητα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στη Σοβιετική Ένωση.
«Το ερώτημα δεν είναι… αν είναι δυνατό και αναγκαίο να οικοδομήσουμε το σοσιαλισμό στην ΕΣΣΔ», έγραφε. «Ένα τέτοιο ερώτημα ισοδυναμεί με το ερώτημα αν είναι δυνατό και αναγκαίο το προλεταριάτο να παλεύει για εξουσία σε μια καπιταλιστική χώρα… Το έργο μας της οικοδόμησης του σοσιαλισμού είναι απλά ένα συστατικό μέρος της παγκόσμιας επαναστατικής πάλης, όπως είναι και η οργάνωση μιας απεργίας ανθρακωρύχων στην Αγγλία ή η δημιουργία εργοστασιακών πυρήνων στη Γερμανία… Κάθε οικονομικό μας επίτευγμα σηματοδοτεί το πλησίασμα της ευρωπαϊκής επανάστασης».
Φυσικά, η κομματική – κρατική γραφειοκρατία δεν μπορούσε να υιοθετήσει την αντίληψη του Τρότσκι. Προτιμούσε να εργάζεται για τη σταθεροποίηση της κυρίαρχης θέσης της, όσο το δυνατό συντομότερα, παρά να ασχολείται με τα αφηρημένα συμφέροντα της παγκόσμιας επανάστασης. Πήρε αυτή την προοπτική της κλειστής οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης από τη θεωρία του Στάλιν. Στη βάση αυτής της θεωρίας, όπως έλεγε ο Τρότσκι, ήταν δυνατό «να χαρακτηρίζεται εκ των προτέρων ως σοσιαλισμός ό,τι συμβαίνει και θα συμβεί στη Σοβιετική Ένωση, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει έξω από τα σύνορά της».
Τα τεράστια προβλήματα θεωρίας δεν έσπρωξαν προς τα πίσω την πάλη του Τρότσκι ενάντια στη γραφειοκρατία του Στάλιν. Αντίθετα, η μάχη εντάθηκε. Αυτό αποδεικνύουν τα πολυάριθμα γράμματά του προς την Κεντρική Επιτροπή και την Κεντρική Εξελεγκτική Επιτροπή του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (μπ.), διάφορες δηλώσεις του το 1926 και το 1927, συμπεριλαμβανομένων των λόγων του στο Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο του Κόμματος και στις κοινές ολομέλειες της ΚΕ και της ΚΕΕ του ΠΚΚ(μπ.) τον Ιούλη-Αύγουστο και τον Οκτώβρη του 1927, όπου συζητήθηκε το ζήτημα της διαγραφής του Τρότσκι και του Ζινόβιεφ από την Κεντρική Επιτροπή. Όμως, οι δηκτικές και οργισμένες προειδοποιήσεις του για τον κίνδυνο γραφειοκρατικού εκφυλισμού της σοβιετικής εξουσίας απευθύνονταν πρωταρχικά σ’ αυτόν τον ίδιο τον μηχανισμό που καταντούσε όλο και περισσότερο γραφειοκρατικός.
Η δραστηριότητα του Τρότσκι στην εξορία απαιτείται να εξεταστεί ιδιαίτερα. Το μόνο που θα ήθελα να τονίσω εδώ, είναι ο έκδηλα αντισταλινικός χαρακτήρας της πολιτικής του γραμμής εκείνη την περίοδο. Δημοσίευε το ένα μετά το άλλο έργα αφιερωμένα στο ξεσκέπασμα του σταλινισμού. Τα πιο σημαντικά είναι τα εξής: «Ζητήματα Ιστορίας», «Η Σταλινική Σχολή της Πλαστογραφίας» και επίσης «Τί Είναι και πού Πηγαίνει η ΕΣΣΔ;». Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 άρχισε να επεξεργάζεται ένα ιδιαίτερο βιβλίο για τον Στάλιν. Ο αντισταλινικός, αντιγραφειοκρατικός προσανατολισμός χαρακτηρίζει επίσης και τα άλλα βιβλία που έγραψε ο Τρότσκι στο εξωτερικό, μαζί και τα πιο σημαντικά που είναι η αυτοβιογραφία του, «Η Ζωή μου», και η «Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης». Μαζί με τη θεωρητική δραστηριότητα και τα γραπτά του για τα τρέχοντα ζητήματα, ο Τρότσκι κατέβαλε σημαντική προσπάθεια για την ίδρυση μιας διεθνούς ένωσης συμμάχων, που ο κύριος σκοπός της ήταν η ανατροπή της δικτατορίας του Στάλιν. Η πρώτη τέτοια οργάνωση -η «Διεθνής Αριστερή Αντιπολίτευση» – ιδρύθηκε στο Παρίσι τον Απρίλη του 1930 και έθεσε στον εαυτό της το καθήκον της «αναγέννησης» της Διεθνούς. Η νέα -Τέταρτη- Διεθνής ιδρύθηκε τον Σεπτέμβρη του 1938.
Ενάντια στη Γραφειοκρατία
Η συμπεριφορά του Τρότσκι στο εξωτερικό έχει εκτιμηθεί με διάφορους τρόπους. Μια άποψη είναι ότι είχε γίνει «αντισοβιετικός» και «κακόβουλος εχθρός του κομμουνιστικού κινήματος». Αυτό θα ήταν λογικό, αν υποθέταμε ότι η προσωπολατρία του Στάλιν δεν συνδεόταν με τον γραφειοκρατικό εκφυλισμό της Σοβιετικής εξουσίας και δεν εξασκούσε αρνητική επίδραση στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα.
Ο Τρότσκι δεν πάλευε ενάντια στη Χώρα των Σοβιέτ αλλά ενάντια στη σταλινική γραφειοκρατία που είχε σφετεριστεί τους καρπούς του Οκτώβρη. Δεν πάλευε ενάντια στον λαό που πίστευε ότι οικοδομούσε τον πραγματικό σοσιαλισμό, αλλά εκείνους που εξαπατούσαν τον λαό. Μέχρι τον θάνατο του παρέμεινε προσηλωμένος στο κάλεσμα με το οποίο έκλεισε τον λόγο του στην Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής και της Κεντρικής Εξελεγκτικής Επιτροπής το 1927: «Για μια Σοσιαλιστική Πατρίδα; Ναι! Για τη σταλινική πορεία; Όχι!». Τάχθηκε αποφασιστικά υπέρ της ανατροπής της σταλινικής γραφειοκρατίας και, με τα λόγια του Ισαάκ Ντόιτσερ, του πιο σημαντικού βιογράφου του, «ακόμα και στη θέρμη της πιο άγριας πολεμικής… πάντα τόνιζε ότι σε κάθε περίπτωση αυτός και οι σύμμαχοι του θα υπερασπιστούν χωρίς όρους την ΕΣΣΔ ενάντια σε όλους τους εξωτερικούς εχθρούς».
Κήρυκας της Επανάστασης, ήρωας του Οκτώβρη, οργανωτής του Κόκκινου Στρατού, ο υπ’ αριθμόν δύο μετά τον Λένιν στην ηγεσία του Κόμματος, άνθρωπος εξαιρετικά δημοφιλής στις μάζες – έτσι ήταν γνωστός ο Τρότσκι στη Σοβιετική Ρωσία μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1920. «Κρατούσε διπλά βιβλία», «μικροαστός συνθηκολόγος», «ένας αντισοβιετικός που διείσδυσε στο Κόμμα με μόνο στόχο να το καταστρέψει» – αυτή είναι η εικόνα του Τρότσκι που σέρβιραν στον λαό οι σταλινικοί.
Αλλά ο Τρότσκι ήταν και παρέμεινε ένας επαναστάτης, πρακτικά ο μόνος ανάμεσα στους πιο στενούς συντρόφους του Λένιν, που ποτέ, μέχρι το τέλος της ζωής του, δεν έσκυψε το κεφάλι στη δικτατορία του Στάλιν. «Δεν είναι ανάγκη για άλλη μια φορά να απορρίψω τις ανόητες και φτηνές συκοφαντίες του Στάλιν και των πρακτόρων του. Δεν υπάρχει ούτε ένα στίγμα στην επαναστατική μου τιμή», έγραφε στη «Διαθήκη» του λίγους μήνες πριν τον δολοφονήσουν.
«Ποτέ ούτε άμεσα ούτε έμμεσα δεν έκανα οποιουδήποτε είδους συμφωνίες ούτε καν παρασκηνιακές διαπραγματεύσεις με τους εχθρούς της εργατικής τάξης. Χιλιάδες αντίπαλοι του Στάλιν έχουν εξοντωθεί, θύματα των ίδιων ψεύτικων κατηγοριών. Οι νέες επαναστατικές γενιές θα αποκαταστήσουν την πολιτική τους τιμή και θα δώσουν στους χασάπηδες του Κρεμλίνου αυτό που τους αξίζει…
Παρέμεινα επαναστάτης σ’ όλη τη διάρκεια των σαράντα τριών χρόνων της συνειδητής μου ζωής, και τα σαράντα δύο απ’ αυτά πάλεψα κάτω από τη σημαία του Μαρξισμού. Αν χρειαζόταν να το ξανακάνω από την αρχή, θα προσπαθούσα φυσικά να αποφύγω ορισμένα λάθη, αλλά ο συνολικός προσανατολισμός της ζωής μου θα παρέμενε ο ίδιος. Θα πεθάνω προλετάριος επαναστάτης, Μαρξιστής, διαλεκτικός υλιστής και κατά συνέπεια ασυμβίβαστα άθεος. Η πίστη μου στο κομμουνιστικό μέλλον της ανθρωπότητας δεν είναι λιγότερο θερμή τώρα. Είναι μάλλον ισχυρότερη απ’ ό,τι ήταν τις μέρες της νιότης μου…
Η ζωή είναι όμορφη. Ας την αποκαθάρουν οι μελλοντικές γενιές από το κακό, το μίσος και τη βία και ας την απολαύσουν στην πληρότητά της».
Ποιός ήταν λοιπόν ο Λεβ Νταβίντοβιτς Τρότσκι; Ένας άνθρωπος χωρίς τον οποίο είναι κατηγορηματικά αδύνατο να κατανοηθεί μια ολόκληρη εποχή στην ιστορία.
*Ο καθηγητής Αλεξάντρ Βαντίμοβιτς Παντσόφ διετέλεσε ιστορικός του Ινστιτούτου του Παγκόσμιου Εργατικού Κινήματος στη Μόσχα. Συμμετείχε στις εργασίες της Β΄ Συνόδου του «Συμπόσιου ’90» τον Οκτώβριο του 1991 στην Αθήνα. Σήμερα είναι επικεφαλής του τμήματος Ιστορίας της Κίνας στο Ινστιτούτο Ασιατικών και Αφρικανικών Σπουδών του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας.
Επικεφαλής μιας ομάδας νεαρών ιστορικών ερεύνησε τα αρχεία του ΚΚΣΕ, με σκοπό την έκδοση τεσσάρων τόμων αρχειακού υλικού με γενικό τίτλο «Ο Τρότσκι ενάντια στον Στάλιν». Η μελέτη του Παντσόφ για τον Τρότσκι – που αποσπάσματά της δημοσιεύουμε στο σημερινό φύλλο της «Αυγής» – πρωτοδημοσιεύθηκε το 1990 στην «Πράβντα» στο περιοδικό «Ζητήματα Ιστορίας». Η αγγλική της μετάφραση, απ’ όπου έγινε και η ελληνική, δημοσιεύθηκε το καλοκαίρι του 1991 στο αμερικανικό περιοδικό «Σοβιετικές Ιστορικές Μελέτες» (τόμος 30, Νο 1). Στα ελληνικά δημοσιεύθηκε στη «Σοσιαλιστική Αλλαγή» (φύλλα 1442-1446)
* Το άρθρο του Αλεξάντρ Παντσόφ «Η Νέα Σχολή της Πλαστογραφίας στη σύγχρονη σοβιετική τροτσκιστολογία», αποτελεί την εισαγωγή στο βιβλίο του Λεόν Τρότσκι: «Η Σταλινική Σχολή της Πλαστογραφίας», εκδόσεις ΕΝΕΚΕΝ, Θεσσαλονίκη 2008
Μετάφραση – Επιμέλεια: Θεοδόσης Θωμαδάκης – Τριαντάφυλλος Μηταφίδης
πηγή: avgi.gr
