του Δημήτρη Γκορίτσα
Το συγκεκριμένο κείμενο ανήκει στην εποχή της “παιδικής μου ηλικίας” στην αρθρογραφία. Γράφτηκε με αφορμή τον θάνατο του Ανδρέα Παπανδρέου, τον Ιούλη του 1996. Αν το έγραφα σήμερα, θα είχε άλλο πρόλογο και επίλογο, πιο επικαιρα παραδείγματα -η συζήτηση περι “χαρισματικότητας” των σημερινών ηγετών στην Αριστερά- και ίσως και λίγο διαφορετικές εμφάσεις -θα αφιέρωνα σίγουρα ένα μερος του στο ζήτημα του “ατομικού ηρωισμού”. Όμως από την βασική επιχειρηματολογία, δεν θα άλλαζα τίποτα. Επίσης καλό είναι ένα άρθρο να κρίνεται στο πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γράφτηκε. Γι’ αυτό και το παραθέτω αυτούσιο.
“Πέθανε ένας χαρισματικός πολιτικός ηγέτης που σφράγισε την ιστορία”: αυτό ήταν το σλόγκαν που ακολούθησε τον θάνατο του Παπανδρέου. Πρόκειται για την κλασσική αστική αντίληψη, ότι την ιστορία την φτιάχνουν οι “μεγάλοι άντρες” -καμιά φορά και γυναίκες. “Η βούληση, οι ιδέες, η μεγαλοφυΐα των μεγάλων προσωπικοτήτων είναι που καθορίζουν τον ρου της ιστορίας”, αυτό μας λένε συνεχώς.
Αυτή η αντίληψη της ιστορίας είναι εντελώς ψεύτικη. Για να καταλάβουμε πώς οι ιδέες αλλάζουν την κοινωνία, πρέπει να δούμε από που προέρχονται οι ιδέες και γιατί οι άνθρωποι τις ακολουθούν. Και μόνο μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια μπορούμε να αξιολογήσουμε, πόσο κρίσιμος και “χαρισματικός” μπορεί να είναι ο ρόλος του ατόμου στη δημιουργία της ιστορίας.
Τις απαντήσεις δίνει ο Ιστορικός Υλισμός, η θεωρία της ιστορίας που θεμελιώθηκε απ’ τον Μαρξ.
Ο Μαρξ ήταν υλιστής, εξηγούσε την ιστορία με βάση τις υλικές βάσεις μιας κοινωνίας, τον τρόπο που είναι οργανωμένη η παραγωγή των όρων της ανθρώπινης ύπαρξης: τροφή, ρουχισμός, στέγη. Δεν είχε όμως καμιά σχέση με τον “χυδαίο υλισμό”, που θεωρούσε τον άνθρωπο απλό πιόνι, έρμαιο κάποιων παντοδύναμων φυσικών και κοινωνικών δυνάμεων που καθορίζουν τάχα με την ακρίβεια μαθηματικής εξίσωσης την κατεύθυνση της ανθρώπινης ιστορίας.
“Οι άνθρωποι είναι αυτοί που κάνουν την ιστορία τους, αλλά όχι κάτω από συνθήκες που επέλεξαν οι ίδιοι” έλεγε ο Μαρξ. Στην αντίληψη αυτή του Μαρξ οι υλικές συνθήκες -προϊόν σε μεγάλο βαθμό επίσης ανθρώπινης δράσης που έγινε στο παρελθόν- δεν είναι απλά ένα ασήκωτο βάρος που περιορίζει, αλλά και ένα στήριγμα που απελευθερώνει. Οι υλικές συνθήκες είναι η βάση που δίνει τις δυνατότητες και τα περιθώρια στον άνθρωπο να αλλάξει τη “μοίρα” του.
Η ιστορία για τον Μαρξ ήταν αποτέλεσμα της δράσης των πολλών, της πάλης των τάξεων:
«Ή ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι η ιστορία ταξικών αγώνων.
Ελεύθερος και δούλος, πατρίκιος και πληβείος, βαρόνος και δουλοπάροικος, μάστορας και κάλφας, με μια λέξη καταπιεστής και καταπιεζόμενος, βρίσκονταν σε ακατάπαυστη αντίθεση μεταξύ τους, έκαναν αδιάκοπο αγώνα, πότε καλυμμένο, πότε ανοιχτό, έναν αγώνα που τελείωνε κάθε φορά με έναν επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας ή με την από κοινού καταστροφή των τάξεων που αγωνίζονταν.»
Έτσι ανέβηκε και η αστική τάξη στην εξουσία, γκρεμίζοντας βίαια τους φεουδάρχες, με την μεγάλη Γαλλική Επανάσταση. Με τον ίδιο τρόπο έλεγε ο Μαρξ, η εργατική τάξη ωθείται στην επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού. Πολλές φορές από τότε η εργατική τάξη έχει κάνει την “έφοδο στον ουρανό”: Παρισινή Κομμούνα 1871, Ρωσία 1917, Γερμανία 1918-19, Ισπανία 1936, Γαλλία το Μάη του ‘68…
Προσωπικότητα
Τα εκατομμύρια των απλών ανθρώπων που “παρεμβαίνουν εκεί όπου ρυθμίζονται τα πεπρωμένα τους” είναι οι πραγματικοί δημιουργοί της ιστορίας. Οι αστοί συκοφαντούν γι αυτό τον Μαρξισμό ότι “ισοπεδώνει την προσωπικότητα μέσα στην ανώνυμη μάζα”. Δεν υπάρχει μεγαλύτερο ψέμα.
Ο Μαρξισμός δεν ξεχνάει ότι στην πάλη των τάξεων δρουν ζωντανοί άνθρωποι και όχι αριθμοί. Όμως τί είναι η “προσωπικότητα” ενός ατόμου και τί θα πει “ηγέτης”; Πάλι πρέπει ν’ απορρίψουμε την ψεύτικη αστική αντίληψη που παρουσιάζει τους ηγέτες κάτι σαν μάγους που συνεγείρουν τον παθητικό τάχα και εύπλαστο “κοσμάκη”.
Ο μεγάλος Ρώσος επαναστάτης Τρότσκι έχει περιγράψει τη διαλεκτική σχέση που ενώνει την “προσωπικότητα” και το “πλήθος”, και μάλιστα όχι μόνο στον τομέα της πολιτικής. Αναφερόμενος στους καλλιτέχνες της εποχής του, έγραφε:
«Η αλήθεια είναι πως, ακόμα κι αν η ατομικότητα είναι μοναδική, αυτό δεν πάει να πει πώς δεν μπορεί να αναλυθεί. Η ατομικότητα είναι μια εσώτερη συγχώνευση στοιχείων που υπάγονται στη φυλή, στο έθνος, στην τάξη, παροδικών ή θεσμοθετημένων, και πραγματικά, η ατομικότητα εκφράζεται στο μοναδικό χαρακτήρα αυτής της συγχώνευσης, στις αναλογίες αυτής της ψυχολογικής σύνθεσης…
Αποδείχνεται έτσι ότι εκείνο που χρησιμεύει για γεφύρι από ψυχή σε ψυχή είναι όχι το μοναδικό αλλά το κοινό. Μόνο με τη μεσολάβηση του κοινού το μοναδικό γίνεται γνωστό. Το κοινό καθορίζεται στον άνθρωπο από τους πιο βαθείς και πιο μόνιμους όρους που δημιουργούν την “ψυχή” του, από τους κοινωνικούς όρους μόρφωσης, ύπαρξης, εργασίας και οργάνωσης.”
Αυτά το λόγια ισχύουν πολύ περισσότερο για έναν πολιτικό ηγέτη. Μεγάλος ηγέτης αναδεικνύεται όχι αυτός που είναι ξεκομμένος και κοιτάζει “αφ’ υψηλού”, αλλά αυτός που είναι πιο πολύ δεμένος με τους “απλούς” ανθρώπους, που είναι “πιο βαθιά χωμένος” μέσα στην τάξη του.
Ηγέτης
Μέσα στη δράση των τάξεων, η σημασία του κάθε ατόμου είναι μοναδική. Ιδιαίτερα στις μεγάλες στιγμές των επαναστάσεων, το άτομο μπορεί να παίξει καίριο και μερικές φορές αναντικατάστατο ρόλο, η σημασία των ηγετών είναι τεράστια. Το παράδειγμα του Λένιν είναι χαρακτηριστικό.
Όταν το Φλεβάρη του 1917, η αυθόρμητη εξέγερση των εργατών και των στρατιωτών της Ρωσίας ανέτρεψε τον τσάρο, κανένα εργατικό κόμμα δεν έβαλε στόχο την εξουσία των εργατών. Ακόμα και οι μπολσεβίκοι ήταν διστακτικοί.
Τον Απρίλη του 17 ο Λένιν επέστρεψε απ’ την εξορία. Ενώ στην αρχή ήταν σχεδόν μόνος του, πολύ γρήγορα κατάφερε να κερδίσει την πλειοψηφία των μπολσεβίκων με τις περίφημες “θέσεις του Απρίλη”. Έτσι καθορίστηκε σαν στόχος του κόμματος το “όλη η εξουσία στα σοβιέτ (συμβούλια) των εργατών και των στρατιωτών”.
Αυτή η επαναστατική πολιτική έφερε πολύ γρήγορα την πλειοψηφία της εργατικής τάξης μαζί με τους μπολσεβίκους: από 10% των ψήφων μέσα στα σοβιέτ στην αρχή της επανάστασης, μέσα σε λίγους μήνες κέρδισαν τη συντριπτική πλειοψηφία. Έτσι, επικεφαλής των εργατών και των αγροτών της Ρωσίας, οι μπολσεβίκοι πήραν τον Οκτώβρη του 1917 την εξουσία και άλλαξαν την ιστορία του 20ού αιώνα.
Ο Τρότσκι έγραψε ότι χωρίς τον Λένιν, η Οκτωβριανή επανάσταση θα είχε αποτύχει, θα είχε “χαθεί η επαναστατική ευκαιρία για πολλά χρόνια”.
Ο Λένιν κατάφερε να πείσει το κόμμα και στη συνέχεια την εργατική τάξη, γιατί έκφρασε τους δικούς τους πόθους για την επανάσταση. Γιατί για χρόνια δίδασκε και διδασκότανε απ’ τα απλά μέλη και στελέχη των μπολσεβίκων, απ’ τους ανώνυμους εργάτες-ηγέτες που βρίσκονταν στα εργοστάσια και στους στρατώνες.
Η κοινή προετοιμασία της επανάστασης ήταν η “γέφυρα της ψυχής’ του ηγέτη με τη βάση του κόμματος και από κει με την ίδια την εργατική τάξη. Όπως έγραφε ο Τρότσκι:
«Ο Λένιν δεν ήτανε τυχαίο στοιχείο της ιστορικής εξέλιξης, μα προϊόν ολόκληρης της περασμένης ρώσικης ιστορίας. Ήταν βαθιά ριζωμένος σ’ αυτή. Αντάμα με τους προχωρημένους εργάτες, είχε πάρει μέρος σ’ ολόκληρη την πάλη τους μέσα στο προηγούμενο τέταρτο του αιώνα. Δεν ήταν “αποτέλεσμα της τύχης” η επέμβασή του στα γεγονότα”.
Τάξεις
Οι ηγέτες δεν δημιουργούνται την τελευταία στιγμή και δεν αντικαθίστανται εύκολα και χωρίς κόστος. Οι ηγέτες είναι τα πιο τέλεια δημιουργήματα των τάξεων, των μαζικών κομμάτων, γι αυτό και μπορούν να παίξουν αυτό τον τεράστιο ρόλο, να δημιουργήσουν και ν’ αφήσουν την προσωπική τους σφραγίδα στην ιστορία.
Και αυτό ισχύει για όλους τους ανθρώπους. Η προσπάθεια του καθενός να παίξει ρόλο στην ιστορία, να έχει τον όποιο έλεγχο πάνω στην προσωπική του μοίρα, περνάει μέσα απ’ την συλλογικότητα της τάξης, περνάει μέσα απ’ τη δύναμη της οργάνωσης. Χωρίς αυτά, ακόμα και η πιο “χαρισματική” προσωπικότητα καταλήγει έρμαιο, ισοπεδώνεται και συντρίβεται απ’ τις “κοινωνικές συνθήκες’’.
Ένας εργάτης δεν μπορεί να υπερασπίσει ούτε το στοιχειώδες δικαίωμα να έχει δουλειά και να μπορεί να ταΐσει τα παιδιά του, αν είναι μόνος του. Αν ανήκει σ’ ένα σωματείο όπως της πρώην ΕΑΣ, όχι μόνο μπορεί να κρατήσει τη δουλειά του, αλλά και να παίξει αποφασιστικό ρόλο στην ανατροπή μιας κυβέρνησης, στην πτώση του Μητσοτάκη. Μέσα στον ηρωικό αγώνα της ΕΑΣ πριν μερικά χρόνια, μια σειρά ανώνυμοι ηγέτες αναδείχτηκαν, μια σειρά “ήσυχοι άνθρωποι” έγιναν “ήρωες”. Ο ρόλος όλων αυτών ήταν τεράστιος και ήταν καθοριστικός στο να σπρώχνει μπροστά την επίσημη ηγεσία που έψαχνε τρόπους να συμβιβαστεί.
Δύναμη
Κανένα άτομο, όσο κι έχει ευνοηθεί προσωπικά απ’ την τύχη, δεν έχει δύναμη αν είναι μόνο του. Τί μπορεί να κάνει κανείς μόνος του απέναντι στην φρίκη του καπιταλισμού; Τί μπορεί να κάνει για τους άνεργους και τους άστεγους; Ίσως να δώσει ένα κατοστάρικο σε έναν ζητιάνο. Τί μπορεί να κάνει για το ρατσισμό; Ίσως να αρνηθεί να γίνει ρουφιάνος της αστυνομίας. Τί μπορεί να κάνει για το νέφος και την ασχήμια της τσιμεντούπολης; Ίσως να μην πετάει το κουτάκι του στο δρόμο…
Χωρίς τη δύναμη της συλλογικότητας, καθημερινά βλέπουμε “προσωπικότητες” να συντρίβονται. Η πραγματικότητα, αντί για στήριγμα στην προσπάθεια ν’ αλλάξουμε τον κόσμο, γίνεται ένα τεράστιο βάρος που συνθλίβει και καταλήγει ακόμα και στην απώλεια της ανθρωπιάς, στη δημιουργία εγκληματιών.
Κι αυτή η δύναμη της συλλογικότητας που χρειαζόμαστε για να “μετράει” η προσωπικότητα του καθενός, δεν περιορίζεται στα συνδικάτα. Τη μεγαλύτερη δύναμη τη δίνει η στράτευση στον αγώνα της τάξης μας, η στράτευση σ’ ένα επαναστατικό κόμμα σαν τους μπολσεβίκους που μπορεί να συγκεντρώσει τη δύναμη της εργατικής τάξης και να την οδηγήσει στην εξουσία. Μόνο έτσι μπορούμε να δώσουμε την τελική λύση σε όλα που πνίγουν την ανθρώπινη προσωπικότητα: τη φτώχεια, την ανεργία, τον τυφλό ανταγωνισμό, το ρατσισμό, τον πόλεμο, την καταστροφή του περιβάλλοντος…
Παπανδρέου
Ο Παπανδρέου άντλησε τη “χαρισματικότητά” του απ’ την εργατική τάξη και τους αγώνες του Πολυτεχνείου και της μεταπολίτευσης. Φλέρταρε και έμπνευσε έναν έρωτα στην εργατική τάξη αλλά στάθηκε ανίκανος να ανταποκριθεί. Γιατί ποτέ δεν εγκατέλειψε την αστική τάξη, την τάξη που τον μεγάλωσε και που πάντα προσκυνούσε στη δύναμή της. Γιατί έχτισε ένα κόμμα σαν το ΠΑΣΟΚ που στηριζόταν, όχι στην επικοινωνία και στην ανάδειξη “ανώνυμων” ηγετών, αλλά στη συστηματική καταστολή των μαχητικών διαθέσεων της βάσης. Αντί να διεγείρει, κατάστειλε τη δράση των εργατών και ζήτησε μόνο την ψήφο τους.
Έτσι ο Παπανδρέου έδωσε ραντεβού με την ιστορία αλλά την έστησε. Το περισσότερο που κατάφερε ήταν να αφήσει τα πράγματα όπως τα βρήκε: οι βιομήχανοι, οι τραπεζίτες, οι εφοπλιστές, οι καραβανάδες, η δικαστική “χούντα”, όλοι έμειναν στη θέση τους. Το ΕΣΥ και ότι άλλο ξεκίνησε να δημιουργήσει στην αρχή, πολύ γρήγορα άρχιζε να τα γκρεμίζει γιατί έτσι απαιτούσαν οι καπιταλιστές. Είναι πράγματι ειρωνεία: η άρχουσα τάξη που κάποτε τρόμαζε και τον κατηγορούσε σαν “άκρα αριστερά”, τώρα σύσσωμη πάνω απ’ τον τάφο του μιλάει για τον “χαρισματικό” Αντρέα.
Η εργατική τάξη για να γράψει ιστορία, για να αλλάξει την καθημερινή φρίκη του καπιταλισμού, δεν χρειάζεται μεταρρυθμιστές ηγέτες όπως ο Παπανδρέου, αλλά επαναστάτες όπως ο Λένιν. Δεν χρειάζεται μεταρρυθμιστικά κόμματα σαν το ΠΑΣΟΚ που καταλήγουν να βγάζουν αρχηγούς σαν το Σημίτη που ούτε καν υπόσχεται πια μεταρρυθμίσεις, αλλά επαναστατικά κόμματα όπως των μπολσεβίκων. Ένα τέτοιο κόμμα πρέπει να χτίσουμε επειγόντως. Γιατί η επόμενη έφοδος της εργατικής τάξης στον ουρανό είναι αυτή που έχουμε μπροστά μας και από μας εξαρτάται να είναι νικηφόρα.
Πρώτη δημοσίευση 3 Ιούλη 1996, Εργατική Αλληλεγγύη, τεύχος 238
