Μάιος 1919. Αστοί της Σμύρνης παρακολουθούν την έλευση του ελληνικού στόλου και στρατού από τo θεωρείο του τοπικού Sporting Club W.L. BRUNELL / IWM
Τάσος Κωστόπουλος
Aλήθειες και ψέματα στον τοπικό Τύπο του Αυγούστου του 1922 ● Η πανωλεθρία του Τουμλού Μπουνάρ σαν ένας ακόμη θρίαμβος των ελληνικών όπλων, η «σύμπτυξη» προγραμματισμένη και ο Κεμάλ σε απόγνωση. Οσο για τα ίχνη της στρατιωτικής λογοκρισίας του ρεπορτάζ, για τους τότε αναγνώστες ήταν κάτι το εξαιρετικά συνηθισμένο.
Στις 19 Αυγούστου 1922, οι Ελληνες της Σμύρνης πληροφορήθηκαν με κάθε επισημότητα ότι κινδύνευαν. Οχι από τα κεμαλικά στρατεύματα, που στην πραγματικότητα είχαν ήδη συντρίψει στο μέτωπο τον ελληνικό στρατό, ούτε από τους ένοπλους μουσουλμάνους των περιχώρων, που ετοιμάζονταν να πάρουν μια φρικαλέα ρεβάνς για όσα τράβηξαν στα τρία χρόνια της ξένης στρατιωτικής κατοχής.
Ο κίνδυνος, σύμφωνα με τη διαταγή του ανώτατου γενικού στρατιωτικού διοικητή που δημοσιεύτηκε στις τοπικές εφημερίδες (στην πρώτη σελίδα της «Εστίας» και του «Θάρρους», στη δεύτερη του «Κόσμου», της «Πατρίδος» και της «Αμάλθειας») προερχόταν από την απερίσκεπτη χειραφέτηση των γυναικών κι από πολίτες –ελληνικής, προφανώς, καταγωγής– που χαλούσαν την εικόνα του στρατεύματος:
«ΔΙΑΤΑΓΗ
Εχων υπ’ όψιν τον Νόμον ΔΞΘ΄ “Περί καταστάσεως πολιορκίας” διατάσσω:
Απαγορεύω, εν τε τη πόλει Σμύρνης ως και εν τοις προαστείοις αυτής
1ον) Την οδήγησιν αυτοκινήτων παρά γυναικών προς πρόληψιν δυστυχημάτων.
2ον) Εις πάντα ιδιώτην οδηγόν επιβατικού ή φορτηγού αυτοκινήτου να φέρη στολήν ομοίαν τη του Ελληνος στρατιώτου, προς πρόληψιν σχολίων εις βάρος της στρατιωτικής υπηρεσίας εκ μέρους του κοινού, παρατηρηθέντος πολλάκις ότι εξελήφθησαν ως Ελληνες στρατιωτικοί και εσχολιάσθησαν ως τοιούτοι, ιδιώται οδηγοί αυτοκινήτων υποπεσόντες εις διαφόρους παραβάσεις εν στολή ομοία τη του Ελληνος στρατιώτου.
Η παρούσα τίθεται εν ισχύι από της επομένης της κοινοποιήσεώς της διά του εγχωρίου τύπου. Οι παραβάται παραπεμφθήσονται εις το Στρατοδικείον.
Σμύρνη τη 17η Αυγούστου 1922
Ο Αν. Γεν. Στρ. Διοικητής
Ανδρ. Πλατής, Υποστράτηγος»
Δεν γνωρίζουμε, φυσικά, ποια συγκεκριμένα συμβάντα υπαγόρευσαν στον στρατηγό αυτή την καταπληκτική διαταγή. Ξέρουμε όμως πολύ καλά πως, όταν δημοσιεύονταν τα παραπάνω, ο μικρασιατικός πόλεμος είχε ήδη χαθεί, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν για το αναγνωστικό κοινό των εφημερίδων που τη δημοσίευσαν.
Η αναμενόμενη από καιρό κεμαλική επίθεση είχε ξεκινήσει στις 13 Αυγούστου. Μέσα στο επόμενο 24ωρο, μεγάλο μέρος των ελληνικών στρατευμάτων εγκατέλειψε τις θέσεις του και πήρε τον δρόμο της επιστροφής για το σπίτι, εκδικούμενο καθ’ οδόν τη χώρα, η κατάκτηση της οποίας του είχε ρημάξει τη ζωή. Εκείνο δε το πρωί της 19ης Αυγούστου ξεκινούσε με πλήρη μυστικότητα το πακετάρισμα των αρχείων της ελληνικής στρατιωτικής και πολιτικής διοίκησης, ύστερα από απόρρητη σχετική εντολή της κυβέρνησης των Αθηνών προς τον ύπατο αρμοστή Στεργιάδη.
«Απαγορεύω την οδήγησιν αυτοκινήτων παρά γυναικών προς πρόληψιν δυστυχημάτων» | Ανώτατος Γενικός Στρατιωτικός Διοικητής Σμύρνης, στρατηγός Ανδρέας Πλατής (17/8/1922)
Αν η διαταγή του στρατηγού Πλατή έχει λοιπόν κάποια σημασία, αυτό οφείλεται κυρίως σε όσα συγκαλύπτει. Η δημοσίευσή της επιβεβαιώνει αυτό που ήδη γνωρίζουμε από το διαθέσιμο αρχειακό υλικό και ουκ ολίγες προσωπικές μαρτυρίες: τη συστηματική προσπάθεια που κατέβαλε η ελληνική διοίκηση για ν’ αποκρύψει από τον ντόπιο πληθυσμό την κατάρρευση του μετώπου, σε συνδυασμό με τη νομοθετική απαγόρευση της εισόδου Μικρασιατών προσφύγων στην Ελλάδα δίχως ειδική άδεια (Ν. 2870 της 20/7/1922)· πολιτική που έχουμε περιγράψει παλιότερα αναλυτικά σε τούτη την εφημερίδα («Ανεπιθύμητοι πρόσφυγες», 16/4/2016).
Το ξεφύλλισμα των τελευταίων φύλλων των ελληνικών εφημερίδων της Σμύρνης έχει ωστόσο μια πρόσθετη τραγικότητα. Αποτυπώνει σε ζωντανό χρόνο, τόσο αυτή τη συνειδητή συγκάλυψη που παρήγαγε χιλιάδες ανθρώπινες τραγωδίες, όσο και την υποκειμενική πραγματικότητα μιας κοινωνίας που ζει τις τελευταίες της μέρες δίχως να το πολυσυνειδητοποιεί. Ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, τις προσπάθειες των μηχανισμών που ήταν επιφορτισμένοι με την ενημέρωσή της να προβάλλουν μιαν επίπλαστη κανονικότητα διασκεδάζοντας τους φόβους και τις ανησυχίες της, προκειμένου να μη διαταραχτεί (ακόμη) η υφιστάμενη εθνική και κοινωνική τάξη.
Σαμπρέλες και πιτάλευρα
Την ισχυρότερη αίσθηση κανονικότητας την αναδίδουν, φυσικά, οι διαφημιστικές καταχωρήσεις – με πρώτες και καλύτερες όσες σχετίζονταν (έμμεσα, έστω) με τις ανησυχίες του φρουράρχου: «SUNBEAM. Τα φημισμένα Αγγλικά διά την στερεότητα, κομψότητα και ταχύτητά των ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΑ. Μη δίνετε για καμμιά άλλη μάρκα χρήματα. Μόνος αντιπρόσωπος ΓΡ. ΜΑΗΔΩΝΗΣ. Οδός Ευρωπαϊκή Αρ.136» («Κόσμος», 19/8). «Ελαστικά αυτοκινήτων και αεροθάλαμοι όλων των διαστάσεων, του περιωνύμου Αμερικανικού Σήματος ΡΑΣΣΙΝ ΡΟΒΕΡ. Αναμφισβητήτως ανώτερα όλων. Εις τιμάς εκτός συναγωνισμού. Διαρκής παρακαταθήκη. Δίοδος Δ’ Ανδρια. Αγγ. Σωκρ. Προκοπίου» («Εστία», 19/8).
Εξίσου μακροπρόθεσμης εμβέλειας, οι αγγελίες ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων μας πληροφορούν λ.χ. πως οι εγγραφές «άρχονται από την 22 Αυγούστου· τα δε μαθήματα την 5ην Σεπτεμβρίου» («Αμάλθεια», 20/8). Στο ίδιο φύλλο, κάποιος γιατρός «θεραπεύει τα αφροδίσια νοσήματα ταχέως και ριζικώς» κι ένας πάρεδρος συνοικισμού διαφημίζει «τα ονομαστά ύδατα Φιλαδελφείας» για τους ρευματισμούς.
Στην «Εστία» (19/8), ένας «διδάκτωρ του Δικαίου» και «τέως υφηγητής του Πανεπιστημίου Γενεύης» διαλαλεί πως «αναλαμβάνει την διεκπεραίωσιν παντός είδους υποθέσεων ενώπιον πάντων των δικαστηρίων, Ελληνικών, προξενικών, ως και του Εκτάκτου Στρατοδικείου Σμύρνης». Διαφορετικά συναισθήματα προκαλεί η αγγελία πως «επανήλθεν προχθές εξ Αθηνών, όπου παρέμεινεν επί 6μηνον, η κ. Βασιλική Κ…., μαία» και «οι έχοντες ανάγκην αυτής δύνανται να την ζητήσωσιν» σε συγκεκριμένες διευθύνσεις («Κόσμος» 18/8), σαν αναλογιστούμε τι ακολούθησε λίγες μέρες αργότερα.
Προς το παρόν, η πόλη διασκεδάζει. Στις 19/8 το «Θέατρον Κυβέλης» ανεβάζει την πρεμιέρα «της Αϊδάς, του μεγαλουργήματος του Βέρδη, με όλον τον πλούτον των σκηνικών και αμφιέσεων. Παίζουν η κ. Tavarès και ο διάσημος τενόρος κ. Evel Ry. Αύριον απογευματινή με τιμάς ηλαττωμένας». Μαζί με την είδηση, το «Θάρρος» καταθέτει μάλιστα εποικοδομητικές προτάσεις: «Δεν νομίζει η διεύθυνσις του μελοδράματος ότι διαθέτουσα τόσον πλούτον υψιφώνων κυριών και κυρίων και δύο καλούς βαρυτόνους, θα έπρεπε να ενισχύση τον θίασόν της και με έναν καλόν βαθύφωνον, του οποίου πρέπει να ομολογηθή ότι στερείται;».
Περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο, την αίσθηση της κανονικότητας εμπεδώνουν όμως οι δημόσιοι διαγωνισμοί προμηθειών και προσλήψεων. Η Διεύθυνση Επιμελητείας εξαγγέλλει την προμήθεια «χιλίων θερμαστρών», «χιλίων πεντακοσίων πυραύνων μετά πεντακοσίων πυραγρών», «55.000 οκάδων πιταλεύρων», «εξακοσίων οκάδων ορύζης» κ.λπ. «Ο διαγωνισμός ενεργηθήσεται εις τα γραφεία ημών την 21ην Αυγούστου ε.έ., ημέραν Κυριακήν και ώραν 11-12 π.μ.» («Αμάλθεια», 18/8). «Η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος δηλοποιεί ότι δέχεται αιτήσεις προς πρόσληψιν εις την υπηρεσίαν αυτής πεπειραμένων υπαλλήλων ελευθέρων στρατιωτικής υποχρεώσεως […] Αι αιτήσεις μετά των σχετικών πιστοποιητικών γίνονται δεκταί μέχρι της 25 Αυγούστου ε.έ.» («Εστία», 19/8). Την επομένη, η ίδια τράπεζα προαναγγέλλει την πρόσληψη θηλέων «δοκίμων δακτυλογράφων» και αρρένων «γραφέων»· μεταξύ άλλων, οι υποψήφιοι πρέπει να προσκομίσουν «δύο τουλάχιστον συστατικάς επιστολάς ευυπολήπτων και γνωστών τη Τραπέζη προσώπων περί του ηθικού, του παρελθόντος και της εν γένει οικογενειακής καταστάσεως αυτών» («Αμάλθεια», 20/8). Η Υποδιεύθυνση Γεωργίας ανακοινώνει, πάλι, ότι «εν τω Χρηματιστηρίω Εμπορευμάτων Σμύρνης, την 23ην Αυγούστου, ημέραν Τρίτην και ώραν 10-12 ενεργηθήσεται πλειοδοτική δημοπρασία εκποιήσεως 25.000 περίπου σινίκων κριθής του αγροκτήματος Τεπέκιοϊ» («Κόσμος» 22/8/1922, σ. 2).
Κάποια ειδησάρια αντικατοπτρίζουν μια καθημερινότητα διαφορετικής υφής: «Περί ώραν 5.30 της χθες ανευρέθη παρά την συνοικίαν Αρμενιάς οδός Ρεσαδιέ επί τινος πεζοδρομίου έκθετον βρέφος ηλικίας 6 μηνών φέρον επί των ενδυμάτων του επικολλημένον διά καρφίδος φάκελλον εις ον ανεγράφετο ότι ονομάζετο ο Παύλος, ότι ο πατήρ αυτού απεβίωσεν, η δε μήτηρ αυτού τυγχάνει 8 μηνών έγκυος. Το ως άνω βρέφος απεστάλη εις το ενταύθα βρεφοκομείον» («Εστία», 19/8). «Μεταξύ της οδού Μπασμαχανέ-Καραντίνας από άμαξαν φέρουσαν τα έπιπλα ιερέως έπεσε κατά λάθος πλήρης οικιακών σκευών και άλλων πραγμάτων, σκεπασμένων με λεκάνην. Παρακαλείται ο περισυλλέξας αυτήν, αν έχη φόβον Θεού, να ειδοποιήση τον κ. Μιχαήλ Σκοπελίτην (οδός Καινούριος μαχαλάς αριθ. 88) να παραλάβη αυτήν» («Κόσμος», 20-21/8).
Η ήττα ως fake news
Την πιο συστηματική προσπάθεια οι ελληνικές εφημερίδες την κατέβαλαν, ωστόσο, για να διαψεύσουν τη σημαντικότερη είδηση των ημερών: την κατάρρευση του μετώπου. Τυπικό δείγμα, το κύριο άρθρο της «Αλήθειας», την ίδια μέρα με τα περί επικινδυνότητας της γυναικείας οδήγησης (19/8):
«Κανείς δεν διαμφισβητεί την ανησυχίαν και το εύλογον ενδιαφέρον του λαού ημών διά τας εκ του μετώπου ειδήσεις, αλλά το ενδιαφέρον τούτο δεν πρέπει να ενισχύη τας ασυστάτους και ψευδολόγους διαδόσεις. Υπάρχουσιν άνθρωποι αρεσκόμενοι να δημιουργώσι τερατώδη ψεύδη και τα οποία άλλοι απλοϊκώς επαναλαμβάνουσιν. Ευτυχώς, όμως, η φιλαλήθεια και η μέριμνα διά την δημοσίαν γνώμην ην καταδεικνύει το Αρχηγείον της Στρατιάς Μ. Ασίας έρχονται επικαίρως να καθησυχάσωσι τους μελετώντας τα πράγματα. […] Ας μη παρασύρη συνεπώς κανένα η ψευδολογία και η δημιουργία φαντασιωδών και αναπολογήτων διαδόσεων. Εις τούτο οφείλουσι να συντελέσωσι και οι πολίται περιφρονούντες τα ψευδολόγα αποκυήματα και δίδοντες μόνον προσοχήν και πίστιν εις τα επισήμως συντασσόμενα εν πληρεστάτη γνώσει των πραγμάτων.
Και ευτυχώς τα επίσημα ανακοινωθέντα, καίπερ μη απολύτως σύμφωνα προς τους πόθους του ελληνικού Μικρασιατικού λαού, εν τούτοις είνε τοιαύτα ώστε να στερεώσωσι την ελπίδα ην τρέφει πάσα ελληνική ψυχή. […] Τάχιστα θα δυνηθή ο Ελληνισμός να εκπληρώση το εκπολιτιστικόν αυτού έργον εν τη χώρα ην ο Ελλην στρατιώτης ηλευθέρωσε και η Ελληνική πολιτική ηυτονόμησε προς δόξαν του νεωτέρου ελληνικού πολιτισμού».
«Αυτόπται μάρτυρες μετά βδελυγμίας διαψεύδουν ότι τμήματα τινά του στρατού μας απεχωρίσθησαν αλλήλων. Τα στρατεύματά μας παρουσιάζουν σήμερον αδιάσπαστον συνοχήν», διαβεβαιώνει πάλι ο «Κόσμος» (21/8), ενώ τα συντρίμμια του ελληνικού στρατού έχουν ήδη φτάσει στη Φιλαδέλφεια πυρπολώντας τα πάντα στο διάβα τους κι ο Κεμάλ έχει αιχμαλωτίσει ακόμη και την ηγεσία του Α’ Σώματος Στρατού. «Δεν χρειάζεται φιλοσοφία διά να ιδή κανείς τι γίνεται γύρω του», διακηρύσσει η ίδια εφημερίδα την επομένη. «Το γεγονός το αναμφισβήτητον είναι ότι ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΣ ΔΕΝ ΕΝΙΚΗΘΗΜΕΝ, ούτε ήτο δυνατόν να νικηθώμεν και ότι ο Ελληνικός στρατός εξακολουθεί να συμπτύσσεται όχι πιεζόμενος υπό τον εχθρόν ο οποίος τσακισμένος δεν κινείται, αλλά κατόπιν σχεδίου ΑΠΟΦΑΣΙΣΘΕΝΤΟΣ υπό των αρχηγών του. Ας παύσουν λοιπόν οι ηττοπαθείς, οι πανταχού βλέποντες καταστροφάς. Ο Ελληνικός στρατός διατηρεί υψηλά την στρατιωτικήν του τιμήν».
Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε με τέτοια παραθέματα επ’ αόριστον. Στα ψιλά πληροφορούμαστε, πάντως, την άλλη όψη αυτού του απατηλού καθησυχασμού: «Υπό των οργάνων της Αστυνομίας συνελήφθη ο Ι. Βούρβαλης διότι διέδιδε ανησυχητικάς ειδήσεις σχετικώς με τας διεξαγομένας εν τω μετώπω στρατιωτικάς επιχειρήσεις» («Αμάλθεια», 20/8).
Τα τριάντα εισιτήρια της προδοσίας
Για όσους δεν πείθονταν από τα επίσημα ανακοινωθέντα, υπήρχε η διαβεβαίωση πως, έτσι κι αλλιώς, «οι Χριστιανοί της Σμύρνης θα προστατευθούν. Ετοιμάζεται αγγλικόν διάβημα» («Κόσμος» 22/8). Μαζί, φυσικά, με υπομνήσεις των θεσμικών φραγμών στην ανεξέλεγκτη διαφυγή: «Πρόστιμον εις Ελληνικόν ατμόπλοιον. Κατά πληροφορίας προς την διεύθυνσιν της Εμπορικής Ναυτιλίας το διασυμμαχικόν λιμεναρχείον Κων/πόλεως επέβαλε πρόστιμον 1.500 λιρών Τουρκίας εις το ελληνικόν ατμόπλοιον “Κίος” διότι μετέφερε 500 πρόσφυγας από Νοβοροσίσκης εις Ελλάδα άνευ αδείας» («Αμάλθεια», 20/8). Οι διαφημίσεις των τελευταίων σελίδων, για τα «κομψά και ταχύπλοα» ατμόπλοια «με πολυτελείς καμπίνας Α και Β θέσεως» που θα αναχωρούσαν για την Αθήνα, την Αίγυπτο ή την Ευρώπη, αφορούσαν μόνον όσους διέθεταν κοινωνική επιφάνεια και άκρες στη διοίκηση.
Τα διαθέσιμα φύλλα σταματούν, ανάλογα με το έντυπο, μεταξύ 19 και 22 Αυγούστου. Σύμφωνα όμως με τον επικεφαλής της λογοκρισίας της ελληνικής διοίκησης, το κύκνειο άσμα της τοπικής ελληνικής δημοσιογραφίας ήρθε στην πραγματικότητα λίγο αργότερα: «Προς τας απογευματινάς ώρας της 26ης Αυγούστου διέκοψαν την έκδοσιν των εφημερίδων των και ανεχώρησαν, μετά πολλούς κόπους και παρακλήσεις, οι διευθυνταί και συντάκται των Σμυρναϊκών εφημερίδων διά των επιτεταγμένων πλοίων του στρατού» (Μ. Ροδάς, «Η Ελλάς στη Μ. Ασία», Αθήναι 1950, σελ. 348).
Το πρωί της επομένης, τα κεμαλικά στρατεύματα έμπαιναν πια στη Σμύρνη. Και το μεσημέρι της 30ής Αυγούστου, μόλις ο άνεμος πήρε βολική κατεύθυνση, έβαλαν την καταστροφική πυρκαγιά που έσβησε από τον χάρτη τις χριστιανικές συνοικίες της πόλης. Οσους είχαν αποκοιμίσει το κοινό τους μέχρι την ύστατη στιγμή, τους ανέμενε καινούργια καριέρα στα ασφαλή εθνικά μετόπισθεν.
Πηγή: efsyn.gr
