Ναι μεν, αλλά…
Οι τρανς άνθρωποι εκφοβίζονται, κακοποιούνται, στιγματίζονται, περιθωριοποιούνται. Έχουν το μικρότερο προσδόκιμο ζωής. Καμία κοινότητα ανθρώπων δεν δέχεται τόσες δολοφονικές επιθέσεις σε Ελλάδα, ΗΠΑ, Λατινική Αμερική, Τουρκία και αλλού.
Αυτό, όμως, που ανησυχεί κάποιους πολιτικούς στην Ελλάδα είναι μήπως η νομοθετική κατοχύρωση δικαιωμάτων στα τρανς άτομα καταφέρει ανεπανόρθωτα πλήγματα στα θεμέλια αυτής της κοινωνίας. Διότι, αν δεν είναι κριτήριο για την ψήφιση ενός νομοσχεδίου που αφορά το δικαίωμα αυτοδιάθεσης «ο κίνδυνος να αλωθεί το άβατο του Αγίου Όρους και να πληγεί ο αθλητισμός», τι θα μπορούσε να είναι! Είναι φαιδρό. Και την ίδια στιγμή, σοβαρό και επικίνδυνο. Θα μπορούσαμε και να γελάσουμε, αν η φράση αυτή δεν εκστομίζονταν από βουλευτή του κόμματος με το οποίο συγκυβερνά ο ΣΥΡΙΖΑ. Τα πράγματα, όμως, έγιναν ακριβώς έτσι.
Τι αποτιμούμε σαν θετικό;
Παρά τα όσα κακοποιητικά σχόλια ακούστηκαν στη συζήτηση επί του νομοσχεδίου σχετικά με την αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, το πρώτο σημαντικό στοιχείο που κρατάμε είναι ότι άνοιξε η συζήτηση εντός του ελληνικού κοινοβουλίου. Με πολύ σοβαρή καθυστέρηση, βέβαια. Και μόνο σαν αποτέλεσμα της επίμονης και συστηματικής δουλειάς στο αντισεξιστικό και γενικότερο αντιρατσιστικό κίνημα. Αυτά που γράφαμε στα κείμενά μας και φωνάζαμε στους δρόμους, μπαίνουν σε λέξεις και γίνονται νόμος.
Η νομοθετική κατοχύρωση είναι βασικός όρος για τη διευκόλυνση της καθημερινότητας των τρανς ανθρώπων. Χωρίς αυτήν, τα τρανς άτομα είναι πιο ευάλωτα και περισσότερο εκτεθειμένα στη βία και τις διακρίσεις σε κάθε τομέα της ζωής τους. Στη σχολική και φοιτητική τους ζωή, στην αναζήτηση εργασίας, στις καθημερινές συναλλαγές με το δημόσιο ή με ιδιώτες. Το υπό συζήτηση νομοσχέδιο είναι η πρώτη σοβαρή προσπάθεια να γεφυρωθεί το χάσμα, η αναντιστοιχία δηλαδή που προκύπτει ανάμεσα στο φύλο των τρανς ανθρώπων και σε αυτό που αναγράφεται στα επίσημα, δημόσια έγγραφά τους.
Το νομοσχέδιο εγκρίθηκε επί της αρχής στην Επιτροπή Δημόσιας Διοίκησης, Δημόσιας Τάξης και Δικαιοσύνης με υπερψήφιση από ΣΥΡΙΖΑ, ΑΝΕΛ, Δημοκρατική Συμπαράταξη και Ποτάμι, ενώ Ν.Δ. και Ένωση Κεντρώων επιφυλάχθηκαν για την Ολομέλεια. Αναμενόμενη ασφαλώς η καταψήφιση από Χρυσή Αυγή. Για άλλη μια φορά, θλιβερή η στάση και του ΚΚΕ, που προτίμησε να μείνει πιστό στη συντηρητική και αντιδραστική σταλινική παράδοση της ομοφοβίας και όχι στις απελευθερωτικές ιδέες του σοσιαλισμού και της κοινωνικής ισότητας.
Νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου. Δηλαδή;
Όση εξοικείωση κι αν έχει υπάρξει με την ορολογία -ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια- έχει σημασία να προσπαθούμε να είμαστε όσο πιο σαφείς μπορούμε κάθε φορά. Με τον όρο τρανς ή διεμφυλικά άτομα λοιπόν, εννοούμε όσα έχουν διαφορετική αυτοαντίληψη και εσωτερική αίσθηση για το φύλο που τους αποδόθηκε κατά τη γέννηση (αρσενικό/θηλυκό) από τους γιατρούς και τις κρατικές υπηρεσίες. Αυτό είναι το φύλο με το οποίο έχουν καταχωρισθεί στο ληξιαρχείο και στα επίσημα δημόσια έγγραφα και το οποίο τους/τις συνοδεύει για το υπόλοιπο της ζωής τους.
Εδώ μια διευκρίνιση κρίνεται απαραίτητη: Η ταυτότητα φύλου δεν ταυτίζεται απαραίτητα με τον σεξουαλικό προσανατολισμό ενός ανθρώπου. Μπορεί, για παράδειγμα, ένας άνθρωπος να καταχωρίσθηκε ως γυναίκα στο ληξιαρχείο κατά τη γέννηση, να επιθυμεί να μεταβεί σε άντρα και να έλκεται σεξουαλικά από άλλους άντρες. Είναι δηλαδή τρανς ομοφυλόφιλος άντρας. Ή να έλκεται από γυναίκες (ετεροφυλόφιλος τρανς άντρας). Ή να έλκεται και από άντρες και από γυναίκες (αμφιφυλόφιλος τρανς άντρας).
Και μια δεύτερη κρίσιμη διευκρίνηση: Δεν επιλέγουν όλα τα τρανς άτομα να προβούν χειρουργικά σε φυλομετάβαση ούτε σε ορμονοθεραπεία ή οποιαδήποτε άλλη παρέμβαση στο σώμα τους.
Κι εδώ ερχόμαστε στην πιο σημαντική νομοθετική κατοχύρωση με το υπό συζήτηση νομοσχέδιο: τα τρανς άτομα εξοπλίζονται πλέον με τη δυνατότητα να προβούν σε αλλαγή των εγγράφων τους, χωρίς να απαιτείται ιατρική/ψυχιατρική γνωμάτευση ή οποιαδήποτε χειρουργική επέμβαση/στείρωση. Ιατρικές πράξεις, άλλωστε, που σύμφωνα με την ΕΣΔΑ (Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου) όχι μόνο έχουν κριθεί ότι παραβιάζουν την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή των ατόμων (άρθρο 8 ΕΣΔΑ), αλλά την ίδια στιγμή θεωρούνται είδος βασανιστηρίου, απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης (άρθρο 3 ΕΣΔΑ). Με τον τρόπο αυτό, κατοχυρώνεται πλέον νομοθετικά η πάγια απαίτηση του λοατκια+ κινήματος να μην εξαρτάται σε καμία περίπτωση η αναγνώριση της ταυτότητας φύλου από οποιεσδήποτε ιατρικές προϋποθέσεις.
Ελλείψεις-Προβλήματα
(1) Το βασικό αγκάθι του νέου νομοσχεδίου είναι η διατήρηση της δικαστικής διαδικασίας (διαδικασία εκούσιας δικαιοδοσίας). Κάτι που σημαίνει: χρονοβόρες, οικονομικά επιβαρυντικές για τα τρανς άτομα διαδικασίες, αντί της απλούστερης διοικητικής διαδικασίας μιας απλής αίτησης ενώπιον ενός/μιας ληξιάρχου. Ακόμα και ο Συνήγορος του Πολίτη διαπιστώνει πως οι ρυθμίσεις που εισάγονται «δεν ανταποκρίνονται πλήρως στο σύνολο των συναφών συστάσεων και ιδίως, στην ανάγκη για γρήγορες, διαφανείς, και εύκολα προσβάσιμες διαδικασίες, όπως θα ήταν μια αμιγώς διοικητική διαδικασία».
Πέρα όμως από το τυπικό στοιχείο υπάρχει κι ένα άλλο πολύ ουσιαστικότερο: Το γεγονός ότι ο νέος νόμος θα εξαρτά την πιστοποίηση της ταυτότητας φύλου από ένα δικαστήριο, δηλαδή από έναν/μία δικαστή. Για ποιον αυτοπροσδιορισμό, επομένως, μιλάμε όταν το τρανς άτομο -προκειμένου να προβεί σε επαναπροσδιορισμό του φύλου του/της- θα κρίνεται/εξετάζεται από κάποιο άλλο πρόσωπο, το οποίο θα έχει και τον τελευταίο λόγο επί αυτού του επαναπροσδιορισμού; Και με βάση ποια κριτήρια θα κρίνει ο/η δικαστής; Η εξωτερική εμφάνιση πχ δεν καθορίζει το φύλο ούτε φυσικά οι συμπεριφορές που οι πατριαρχικές αντιλήψεις μάς επιβάλλουν ως “φυσιολογικές” για κάθε φύλο. Και ποια είναι τα εχέγγυα που παρέχονται εδώ για μια “ορθή” δικαστική κρίση, απαλλαγμένη από έμφυλες προκαταλήψεις; Το μοναδικό κριτήριο θα έπρεπε να είναι ο αυτοπροσδιορισμός των τρανς ανθρώπων και η συζήτηση θα έπρεπε να κλείνει οριστικά εκεί.
(2) Η αρχική διατύπωση του σχεδίου νόμου απέκλειε από τις διαδικασίες τα άτομα κάτω των 17 ετών. Παράλογος αποκλεισμός, δεδομένης της αυξημένης βίας και περιθωριοποίησης που υφίστανται οι έφηβοι τρανς, πριν καν κλείσουν τα 17 τους χρόνια. Υπήρξε η υπουργική δέσμευση για νομοτεχνική βελτίωση, με σκοπό τη μείωση του ορίου ηλικίας στα 15 έτη, συνοδεύτηκε όμως από την έκφραση ότι «θα τεθεί προϋπόθεση για την αλλαγή αυτή να υπάρχει επιστημονική γνωμοδότηση από νοσοκομείο». Αν καθίσουμε μια στιγμή να σκεφτούμε πόσες αυτοκτονίες ή απόπειρες αυτοκτονίας πραγματοποιούνται από τρανς έφηβους, που έχουν γίνει αντικείμενα χλευασμού και εκφοβισμού στο σχολικό και κοινωνικό τους περιβάλλον, αντιλαμβανόμαστε ότι η μείωση του ορίου ηλικίας δεν είναι ένα δευτερεύον νομικοτεχνικό ζήτημα, αλλά –κυριολεκτικά- ζήτημα ζωής και θανάτου.
(3) Το τρίτο πολύ σοβαρό πρόβλημα με το υπό συζήτηση νομοσχέδιο είναι ότι αποκλείει τα έγγαμα άτομα, αναγκάζοντας στην ουσία τα έγγαμα τρανς άτομα να επιλέξουν αν θα διατηρήσουν τον γάμο τους ή αν θα προχωρήσουν στη διαδικασία της αναγνώρισης φύλου. Με άλλα λόγια, καλούνται να επιλέξουν ανάμεσα στην οικογένεια και στο δικαίωμά τους για ελεύθερη έκφραση της προσωπικότητάς τους. Για ποιο λόγο -αλήθεια- ο νομοθέτης βάζει ανθρώπους αντιμέτωπους με ένα τέτοιο δίλημμα;
Και δύο τελευταίες παρατηρήσεις:
Ο νομοθέτης δεν έδειξε την απαραίτητη τόλμη ώστε να συμπεριλάβει στην ύλη του και τα ίντερσεξ άτομα, που για άλλη μια φορά είναι “αόρατα”. Από τη στιγμή που το νομοσχέδιο δεν προβλέπει τη δυνατότητα κενής ή τρίτης (τέταρτης ή και όσες χρειαστούν) καταχώρησης φύλου και περιορίζεται στις δύο κυρίαρχες κατηγορίες (αρσενικό/θηλυκό), παραβλέπει συνειδητά όσα άτομα δεν επιθυμούν να προσδιορίζονται βάσει αυτού του δίπολου. Θα πρέπει δηλαδή να καλύπτονται και όλες οι περιπτώσεις ταυτότητας φύλου, όπως τα nonbinary, τα genderqueerκαι άφυλα άτομα. Επίσης, δέχεται σιωπηρά τη συνέχιση αυθαίρετων χειρουργικών επεμβάσεων σε ίντερσεξ βρέφη, όταν τα ανατομικά στοιχεία τους δεν ανταποκρίνονται πλήρως στην τυπική εικόνα και το προκαθορισμένο έμφυλο καλούπι.*
Σοβαρή έλλειψη: Το παρόν νομοσχέδιο δεν κάνει καμία απολύτως πρόβλεψη σχετικά με τους πρόσφυγες, μετανάστ(ρι)ες τρανς. Ειδικά μετά τη συμφωνία Ευρωπαϊκής Ένωσης-Τουρκίας και το κλείσιμο των συνόρων, χιλιάδες άνθρωποι εγκλωβίστηκαν εντός ελληνικού εδάφους. Ο νομοθέτης στην ουσία κλείνει τα μάτια μπροστά στο ενδεχόμενο ένα ποσοστό αυτών των προσφύγων να είναι τρανς, οι οποίοι/ες βιώνουν πολλαπλές μορφές καταπίεσης και βίας και άρα ο κίνδυνος περιθωριοποίησής τους παρουσιάζεται ιδιαίτερα αυξημένος.
Από δω και πέρα
Με το νομοσχέδιο που συζητείται αυτές τις μέρες εντός του ελληνικού κοινοβουλίου είναι σημαντικό ότι μπαίνει τυπικά ένας φραγμός στις διακρίσεις απέναντι στα πλέον περιθωριοποιημένα και κακοποιημένα άτομα, ακόμα και εντός της λοατκια+ κοινότητας. Παρά τα όποια προχωρήματα, ωστόσο, σταθερά αιτήματα/διεκδικήσεις του κινήματος παραμένουν:
- Η αλλαγή των δημόσιων εγγράφων για τους τρανς ανθρώπους με μια απλή δήλωση στο Ληξιαρχείο για όσους/ες το επιθυμούν εντός της ελληνικής επικράτειας, ασχέτως υπηκοότητας, εθνικότητας ή θρησκείας.
- Η ουσιαστική εισαγωγή του μαθήματος της σεξουαλικής διαπαιδαγώγηση στα δημόσια σχολεία με ισότιμη παρουσίαση της ανθρώπινης σεξουαλικής επιθυμίας (ετεροφυλόφιλης/ομοφυλόφιλης/αμφιφυλόφιλης/πανσέξουαλ) και η αποσύνδεσή της από την ταυτότητα φύλου (την αντίληψη, δηλαδή, που τα ίδια τα άτομα έχουν για το φύλο που τους αποδόθηκε κατά τη γέννηση).
- Η συνεχής επιμόρφωση γιατρών και νοσηλευτικού προσωπικού ή φροντιστών για ηλικιωμένους τρανς ανθρώπους, ώστε να αποφεύγεται η κακοποιητική συμπεριφορά σε στιγμές όπου η ευαλωτότητα των ανθρώπων αυτών είναι ιδιαίτερα αυξημένη.
- Η αναγνώριση των ίντερσεξ ατόμων, καθώς και όσων δεν καλύπτονται από το κυρίαρχο δίπολο αρσενικό/θηλυκό.
- Η μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση και λήψη μέτρων αυξημένης πρόνοιας για πρόσφυγες και μετανάστ(ρι)ες, όπως πχ ξεχωριστές δομές φιλοξενίας για λοατκια+ άτομα
Υπήρξαν, επομένως, κι άλλα βήματα που ο νομοθέτης δεν τόλμησε να κάνει και συνειδητά τα απέφυγε. Συνεχίζουμε να διεκδικούμε, λοιπόν, όλα εκείνα που σε θεσμικό –τουλάχιστον- επίπεδο κάνουν τις ζωές των πιο “χτυπημένων” ανθρώπων λίγο καλύτερη. Λίγο καλύτερη ώστε να μπορούν να παλεύουν από λιγότερο ευάλωτη θέση.
Δεν έχουμε την παραμικρή αυταπάτη πως όσο δεν ξεμπερδεύουμε με ένα σύστημα που προκειμένου να επιβιώσει, κρατά τους ανθρώπους διαιρεμένους σε δύο ή περισσότερες ταχύτητες, κάποιοι/ες θα είναι εξοπλισμένοι/ες με περισσότερα δικαιώματα και κάποιοι άλλοι θα αποκλείονται συνειδητά από την απόλαυση όσων δικαιωματικά τους ανήκουν.
Ναι μεν έγινε ένα σημαντικό προχώρημα με την αναγνώριση της ταυτότητας φύλου για τα τρανς άτομα, αλλά μέχρι να μπορούμε να πούμε ότι έχουμε ξεμπερδέψει με τις διακρίσεις και τη βία, έχουμε αρκετή δουλειά μπροστά μας.
Όχι στους διαδρόμους του ελληνικού κοινοβουλίου αυτή τη φορά, αλλά “εκεί έξω”.
Κική Σταματόγιαννη
* Τα στοιχεία για τα ίντερσεξ βρέφη αναφέρονται σε 1,7% επί του συνόλου των γεννήσεων στις ΗΠΑ. Υποθέτουμε ότι ανάλογο είναι το ποσοστό και για την Ελλάδα. Για περισσότερες πληροφορίες για τα ίντερσεξ άτομα, μπορείτε να ανατρέξετε στο έργο της Σέρι Γουλφ “Σεξουαλικότητα και Σοσιαλισμός” (εκδόσεις Redmarks, κεφάλαιο 7 “Βιολογία, περιβάλλον, φύλο και σεξουαλικός προσανατολισμός”).
